بافتهای ناکارآمد شهری و مسائل و مشکلات مبتلا به آنها، طی چند دهه اخیر، به عنوان یکی از جدیترین چالشهای نظام برنامه ریزی و مدیریت شهرهای کشور مطرح می باشد.
محدوده‌هاي نیازمند احیاء، بهسازی و نوسازی واقع در نواحي تاریخی شهرها، پهنه‌های نابسامان میانی شهرها که حاصل ساخت‌و‌ساز دهه‌های اخیر هستند، پهنه‌های شهری با پیشینة روستایی که در اثر گسترش بی‌رویة شهرها در عرصة کنونی شهر ادغام شده‌اند و سكونت‌گاه‌هاي غیررسمی که در محدودة شهرها قرار دارند، هدف برنامه‌های احیاء، بهسازی و نوسازی شهری می‌باشد. که در آنها عمدتاً:
درآمد سرانة ساکنان کمتر از میانگین شهر و نرخ بیکاری بالاتر از آن است؛
واحدهای مسکونی کم‌دوام و تراکم نفر در واحد مسکونی بالاتر از میانگین شهری است و دچار مشکلات محیط زیستی بسیار می باشند؛
میزان برخورداری و دسترسی ساکنان به خدمات شهری و وضعیت زيرساخت‌هاي شهری نامناسب است؛
بالا بودن ناهنجاري‌هاي اجتماعي و زمینة بروز آن نسبت به میانگین شهری مشهود است؛
هویت تاریخی و فرهنگی مورد بی‌توجهی قرار گرفته، شأن و منزلت اجتماعی در این نواحی کاهش یافته و این مسأله منجر به جایگزینی سایر اقشار گردیده است.
در این ارتباط در سالهای گذشته دولت و شهرداریهای کشور تلاشهای زیادی برای کاهش معضلات این مناطق برداشته اند. اما با توجه این که ساماندهی پدیده‌های چند بعدی مانند بافتهای ناکارآمد و فقر شهری؛ نیازمند همکاری و همراهی گروهها و کنشگران مختلفی از جمله دستگاههای دولتی، شهرداریها، بخش خصوصی و توسعه گران، سازمان‌های غیر دولتی و نیز یکپارچگی در برنامه ها و اقدامات آنهاست، به دلیل تمركزگرايي در برنامه‌ريزي بخشي به تبعيت از نظام سياسي – اداري موجود و فقدان نهاد مدیریت یکپارچه و هماهنگ شهری، اجرای برنامه های احیای و بهسازی این بافتها در بسیاری از شهرهای کشور با موفقیت و اثر بخشی اندکی همراه بوده و دستگاههای(عمدتاً دولتی) و شهرداریها هر کدام بنا به شرح وظایف خود، اقدامات پراکنده و یا حتی موازی را انجام داده اند. عدم هماهنگی این اقدامات در ابعاد مختلف و عدم همراهی همه کنشگران نه تنها منجر به بهبود وضعیت موجود نشده، بلکه روز به روز بر شدت و ابعاد مسئله به ویژه در زمینه گسترش سکونتگاه های غیررسمی و مناطق حاشیه نشین منجر شده است. بنابراین چاره جویی برای بافتهای ناکارآمد شهری و اتخاذ سیاست‌هاي چند وجهی به رهیافتی یکپارچه و جامع‌نگر نیاز دارد تا مشکلات گوناگون اجتماعی _ اقتصادی و کالبدی را با هم نشانه رود و از اثربخشی ابعاد مختلف بر یکدیگر بهره‌مند شود. انجام این وظیفه به تنهایی از عهده یک دستگاه دولتی برنیامده و پیشبرد آن در مقیاس بزرگ و مؤثر، مستلزم تعهد مشترک و هماهنگ مجموع دستگاههای دولتی و شهرداریها، مشارکت مردمی و فعالان غیردولتی و خصوصی و... می‌باشد.
از سوی دیگر واکاوی عدم تحقق پذیری بسیاری از طرح‌های توسعه شهری در ایران تحت عناوین مختلف از جمله راهبردی – ساختاری، طرح جامع و طرح تفصیلی نشان می دهد که همگی آنها علاوه بر این که طرح‌هایی مبتنی بر برنامه ریزی بالا به پایین بوده‌اند؛ دارای یک ویژگی عمده و مشترک به نام فقدان "نهادسازی مناسب" در سطوح مختلف بوده‌اند. همچنین تجربیات قبلی اقدامات توانمندسازی و بازآفرینی در کشور و نیز راهبردهای برخی نهادهای جهانی همچون هبیتات نشان می‌دهد که برای ارتقای وضعیت بافتهای ناکارآمد شهری در کنار اقدامات بازآفرینی (شامل اقدامات توامان در حوزه نوسازی مسکن، ارتقای زیر ساختها و توسعه خدمات محله‌ای و ارتقای وضعیت اجتماعی و اقتصادی)؛ نهادسازی و هماهنگی نهادی دارای اهمیت اساسی است.
در این زمینه، در بافتهای ناکارآمد شهرهای کشور به منظور هم راستا سازی سیاستها، هماهنگی اقدامات، هم افزائی منابع، مدیریت یکپارچه و ایجاد وحدت رویه بین کلیه عوامل مرتبط در سطح ملی و محلی، بنا به پیشنهاد وزارت راه و شهرسازی و با همکاری وزارت کشور، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و شورای عالی استانها و به استناد ماده 16 قانون حمایت از احیا، بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری (مصوب 1389)، «سند ملی راهبردی احیاء، بهسازی و نوسازی و توانمندسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری» در شهریور ماه 1393 به تصویب هیئت محترم وزیران رسیده است. پیرو بند (2) مصوبه شماره 74900/ 48601 هـ مورخ 1393/07/02 سند مذکور و به منظور همگرائی و هماهنگی سیاستها، برنامه ها و اقدامات نهادهای ذی مدخل، ستادهای ملی، استانی و شهرستانی بازآفرینی شهری پایدار تشکیل شده است.
ساختار نهادی ستادهای بازآفرینی شهری پایدار
بر اساس بند 2 مصوبه شماره 74900/ 48601 هـ مورخ 1393/07/02، ستاد بازآفرینی شهری در سطح ملی دارای 21 عضو رسمی بوده که به ریاست رئیس جمهور و نایب رئیسی وزیر راه و شهرسازی تشکیل میگردد. دبیرخانه این ستاد در وزارت راه و شهرسازی (شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران) مستقر است.
همچنین بر اساس بند(4) این مصوبه مبنی بر لزوم تهیه آیین نامه های نحوه فعالیت ستادهای ملی و استانی توسط دبیرخانه ستاد ملی، آیین نامه نحوه فعالیت ستاد ملی تهیه و در جلسه مورخ 1394/04/23 به تصویب ستاد ملی بازآفرینی شهری پایدار رسیده است.
بر اساس تبصره (3) ماده (3) این آیین نامه بنا به تصویب ستاد ملی، رئیس کمیسیون عمران مجلس شوراي اسلامی، معاونت اجتماعی و پیشگیري از وقوع جرم قوه قضائیه، معاونت رئیس جمهور در امور زنان و خانواده، وزارتخانه هاي جهاد کشاورزي و فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان عضو در جلسات ستاد ملی شرکت خواهند کرد.
همچنین بر اساس تبصره(4) ماده (3) این آیین نامه نیز ستاد ملی بنا بر ضرورت و حسب مورد از نمایندگان سازمانهاي غیردولتی (سمن ها)، اشخاص حقیقی و حقوقی، دانشگاهها و سایردستگاهها/سازمانها/ وزارتخانه ها مانند ارتباطات و فناوري اطلاعات، علوم، تحقیقات و فناوري، سازمان بهزیستی، سازمان فنی وحرفهاي کشور، معاونت اجتماعی و فرهنگی وزارت کشور، سازمان بسیج سازندگی، بسیج مستضعفین، ستاد مبارزه با مواد مخدر و... براي شرکت در جلسات دعوت به عمل خواهد آورد.
با توجه به تنوع موضوعات مرتبط با بازآفرینی محدودههای ناکارآمد شهری و در جهت تصمیم سازی مناسب برای ستادهای بازآفرینی شهری پایدار، تشکیل کارگروههای تخصصی زیر مجموعه ستاد ملی پیش بینی شده است. اسامی کارگروه هایی که آیین نامه نحوه فعالیت آنها در ستاد ملی مصوب شده و فعال هستند عبارتنداز:
کارگروه پیش بینی و پیشگیری از گسترش بافتهای ناکارآمد (به ریاست قوه قضائیه)؛
کارگروه ارتقاء اجتماعی– فرهنگی و سلامت (به ریاست وزارت کشور)؛
کارگروه ارتقای اقتصادی، مشارکتهای مردمی و تسهیلات (به ریاست وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی)؛
کارگروه مدیریت روستاهای واقع در حریم شهرها (به ریاست سازمان شهرداریها و دهیاریها)؛
کارگروه وقف (به ریاست سازمان اوقاف و امور خیریه).
کارگروه تشکل های مردم نهاد ستاد ملی بازآفرینی شهری(به ریاست شبکه ملی موسسات نیکوکاری و خیریه)
در سطح استانها ستاد بازآفرینی استانی بر اساس آیین نامه نحوه فعالیت مصوب ستاد ملی، با عضویت دستگاههای متناظر استانی و با ریاست استاندار و دبیری مدیرکل راه و شهرسازی استان با حضور 24 عضو تشکیل میگردد.
در سطح شهرستان نیز ستاد بازآفرینی با عضویت دستگاههای متناظر سطح شهرستان و با ریاست فرماندار و دبیری شهردار شهر مربوطه تشکیل میگردد.در سطح استانها و شهرستانهای کشور، کارگروههای تخصصی متناظر سطح ملی نیز ذیل ستادهای بازآفرینی استانی و شهرستانی تشکیل شده اند.
در شهر تهران به عنوان یک استثناء و با توجه به این که محدوده شهری (محدوده خدماتی شهرداری) منطبق بر حوزه فعالیت فرمانداری‌های شهرستانهای تهران، ری و شمیرانات است؛ ریاست و دبیری ستاد بازآفرینی شهری پایدار شهر تهران به مجموعه شهرداری واگذار شده است. بنابراین ستاد بازآفرینی پایدار محدوده‌ها و محله‌های هدف برنامه‌های احیاء، بهسازی و نوسازی شهر تهران با استناد به "سند ملی بازآفرینی شهری" و همچنین تبصره 5 ماده 3 "آیین‌نامه نحوه فعالیت ستاد استانی بازآفرینی پایدار محدوده‌ها و محلات هدف " در سال 1394 تشکیل‌شده و در حال فعالیت می‌باشد.در این راستا ریاست ستاد بازآفرینی شهر تهران طی حکمی از طرف وزیر راه و شهرسازی به شهردار تهران ابلاغ‌شده است. دبیری ستاد بازآفرینی شهری پایدار شهر تهران نیز به موجب ابلاغیه شماره1103590/ 10 مورخ 1394/09/08 از طرف شهردار تهران به ریاست سازمان نوسازی شهر تهران واگذار گردیده است و این سازمان دبیرخانه ستاد بازآفرینی شهری پایدار شهر تهران می‌باشد.
