طرح پژوهشی «راهنمای مدیران شهری برای طرح‌های بازآفرینی با رویکرد آمایشی» در جستجوی درک روح راستین شهرهای متوسط و کوچک مقیاس است که با وجود استعدادهای فراوان آن‌طور که شایسته است در مسیر توسعه قرار نگرفته‌اند و یا با سرعتی کم در این مسیر در حال حرکت هستند.
به گزارش روابط عمومی شرکت بازآفرینی شهری ایران، هدف از این جستجو این است که جریان توسعه در این شهرها در مسیر دارایی‌های درون‌سر و برون‌سر و امکانات زمینه ای اعم از منابع زیرزمینی و روزمینی، ارزشهای ملموس و ناملموس فرهنگی و میراث طبیعی و انسان ساخت بستر موجود سوق پیدا کند و به احیای هویت اجتماعی- اقتصادی شهر و نهایتاً توسعه پایدار آن بر مبنای هویت و داشته‌های منحصر بفردش بیانجامد.
از این رو، سه شهر سیرجان، دامغان و نهاوند به عنوان الگوهای اولیه مطالعاتی انتخاب شدند. روشن است که هر شهری دارای ویژگی‌های ممتاز و منحصر به فردی است که توجه به آنها می‌تواند بنیان‌های توسعه آن شهر را فراهم کند. بنابراین این پرسش مطرح می‌شود که انتخاب این سه شهر براساس چه دلایلی بوده است. در ادامه به اختصار دلایل گزینش این شهرها بیان می‌شود.
همان‌طور که گفته شد، شهرهای هدف این طرح پژوهشی، شهرهای کوچک مقیاسی هستند که عموماً در طرح‌های توسعه شهری مغفول می‌مانند. براساس سرشماری نفوس و مسکن در سال 1395 سه شهر سیرجان، دامغان و نهاوند به ترتیب دارای 199704، 59106 و 76162 نفر جمعیت هستند. بنابراین در رده شهرهای زیر دویست هزار نفر قرار می‌گیرند. از سوی دیگر، اقبال و میزان پذیرش مدیران شهری نیز از مؤلفه‌های مهم گزینش شهرها بوده است که مدیران شهری سه شهر نام‌برده از انجام این طرح پژوهشی استقبال کرده‌اند.
علاوه بر جمعیت و میزان تمایل مدیران شهری، شاخص‌های دیگری نیز مدنظر قرار گرفته است تا از طریق هم‌پوشانی تمامی آنها مناسب‌ترین گزینه‌ها برای آغاز این مطالعه انتخاب شوند. با نگاهی آمایشی هر سه شهر، شهرهای نیازمند و واجد پتانسیل توسعه هستند. هریک از آنها دارای استعدادهای شناخته شده و بدون شک استعدادهای ناشناخته و یا کمتر شناخته‌شده هستند که می‌توانند به عنوان دستمایه توسعه اقتصادی و بهبود کارکردهای اجتماعی شهر مورد توجه قرار گیرند.
سیرجان
سیرجان از نظر جمعیت، توانمندی‌های اقتصادی و تجاری، صنعتی، کشاورزی، تنوع فرهنگی و پیشینه تاریخی در میان شهرهای استان کرمان اهمیت ویژه‌ای دارد. در کل می‌توان گفت، سیرجان پس از مرکز استان، مهم‌ترین شهر استان است و به همین دلیل دارای فرمانداری ویژه است. سیل مهاجرت برای یافتن کار از شهرهای دیگر استان و نیز از استان‌های همجوار و حتی دور، به واسطۀ قابلیت‌های صنعتی، کشاورزی و ترابری در سیرجان، کاملا این شهر را از دیگر شهرهای استان متمایز کرده و در آستانۀ تحولات نوین قرار داده است.
قرار گرفتن سیرجان در محدودۀ شاخص معدنی کشور (70 کیلومتری معدن سرچشمه، 55 کیلومتری معدن گل‌گهر)، همچنین در تقاطع چهاررراه اصلی ترابری و ترانزیتی جنوب کشور (جاده اصلی و راه‌آهن تهران-بندرعباس و شاهراه شرقی غربی زاهدان-کرمان-شیراز-اهواز)، باعث شده که بخش زیادی از جمعیت شهر و مهاجران در صنایع معدنی و حمل و نقل، همچنین در شهرک های صنعتی و منطقه ویژه اقتصادی مشغول به کار شوند. همچنین برخورداری از 80 هزار هکتار باغات پسته بخش زیادی از جمعیت را در این حوزه مشغول کرده است. با وجود این قابلیت‌ها خالی شدن سفره‌های زیرزمینی آب مهم‌ترین مشکل این شهر است. در گذشته ضرب‌المثل بوده که سیرجان 12 هزار قنات رو به قبله دارد و در چند دهۀ گذشته حفر بیش از چهار هزار حلقه چاه عمیق بیشتر این قنات ها را خشکانده و ذخایر آبی را تخلیه کرده است. جمعیت بومی این شهر بر بنیاد هر سه شیوۀ زندگی عشایری، کشاورزی و شهری استوار شده است.
طی دهه‌های گذشته به دلیل سیل جمعیت مهاجران، محله‌های جدید در شهر احداث شده که شکاف‌های عمیق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را در شهر ایجاد کرده است. مدیریت فرهنگی، مدیریت اقتصادی، مدیریت اجتماعی و مدیریت اداری شهر هر کدام موضوعات مهمی هستند که در آمایش شهری نیاز به توجه علمی و عملی و حتی نگاه بالادستی بر اساس قابلیت‌های بومی و محلی دارند.
نهاوند
نهاوند با پیشینه تاریخی درخشان، در جنوبی‌ترین نقطه استان همدان واقع شده است. این شهر با داشتن منابع آب نسبتاً فراوان و خاک حاصل‌خیز، از لحاظ جغرافیایی و طبیعی یکی از بهترین مکان‌های ایران از لحاظ فراهم بودن شرایط اولیه و طبیعی زندگی به شمار می‌رود. به همین دلیل جزء اولین نقاطی است که ساکنان فلات ایران آن را برای زندگی انتخاب کردند. در نهاوند، کاوش های باستان‌شناسی تپه گیان سابقه زیست انسان در این منطقه را به بیش از پنج هزار سال پیش از میلاد رسانده است. تپه گیان یادمان گذشته نهاوند است که از آغاز دوران مدنیت ساکنان این دیار خبر می دهد. تاریخ دوران باستان آن از طریق نبردی مشهور که اعراب مسلمان به افتخار از آن «فتح‌الفتوح» یاد می‌کنند با دوران پس از اسلام پیوند یافته است؛ چنان که گویی پلی است میان دو دوره اصلی در تاریخ دیرپای ایران.
نهاوند در جهت شمالی و جنوبی با شاخه هایی از سلسله کوه های زاگرس محصور شده و می‌تواند به عنوان یک شهر آرام که از مواهب طبیعی فراوانی برخوردار است نقش بازی کند. سراب‌ها (محل جوشش آب از زمین و سرچشمه برخی رودهای منطقه) از مهم‌ترین مواهب طبیعی و جذابیت‌های گردشگری نهاوند محسوب می‌شوند. سراب گاماسیاب، سراب گیان، سراب فارسبان، سراب کنگاور کهنه و سراب ملوسان از عمده‌ترین سراب های نهاوند هستند. این عامل جغرافیایی با پیشینه تاریخی گره خورده است.
همچنین در شهرستان نهاوند حدود 150هکتار جنگل طبیعی درخت بلوط در کنار گونه‌های بسیار متنوع دیگر گیاهی و جانوری وجود دارد که بر ظرفیت‌های طبیعی این شهر می‌افزاید. اقتصاد نهاوند بر پایه کشاورزی استوار است. کشتزارهای زعفران، میوه های فراوان و خوب، نی نهاوندی و شیره انگور نهاوندی از محصولات صادراتی این شهر به شمار می‌روند. با این همه نهاوند طی دهه‌های گذشته شاهد پیشرفت چندانی نبوده است. از این رو لازم است با تکیه بر داشته‌های ارزشمند شهر و بنیان‌های ریشه‌دار تاریخی، در مسیر پیشرفت و توسعه قرار گیرد.
دامغان
دامغان، کهن‌ترین شهر پارتی ایران، پایتخت امپراطوری اشکانیان بوده است. در دوران اسلامی این شهر مرکز ایالت قومس و کهن‌ترین مسجد ایران در این شهر بنا شده است. دامغان امروز شهری است که بر سر راه راه‌آهن تهران-مشهد قرار دارد. آب و هوای این شهر معتدل است اما چون در انتهای دالانی از شعب کوه‌های البرز قرار دارد، پیوسته در معرض وزش باد است. همین امر ظرفیت توسعه سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر در این شهر را بالا برده است.
اکنون حدود 17هزار هکتار باغ پسته در دامغان وجود دارد که از این میزان حدود 13هزار هکتار بارور است و سالانه به طور متوسط تا 40هزار تن محصول از این باغ ها برداشت می شود. با این وجود، در برنامه بلندمدت، برای دامغان ظرفیت توسعه باغ های پسته تا 100هزار هکتار پیش بینی شده است. از این رو پسته به نوعی برند و نشان دامغان در دنیا شناخته شده است. بنابراین با افزایش سطح زیر کشت و راه‌اندازی واحدهای فراوری و بسته‌بندی و ارسال آن به سایر کشورها علاوه بر درآمد ارزی، اشتغال‌زایی بیشتری نیز در این شهر فراهم می‌شود.
از لحاظ دارایی‌های زمینی و زیرزمینی، دامغان شهری غنی محسوب می‌شود. چه در کوه‌های نزدیک آن معادن سرب، آهن، مغناطیس طلا و زغال‌سنگ وجود دارد. در صورت اقدام به استخراج از این معادن سود سرشاری به سمت این شهر روانه خواهد شد. بیش از 300بنای تاریخی در دامغان وجود دارد که از این تعداد 120بنای تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی هستند و دو اثر مهم تاریخی مسجد تاریخانه و عمارت چشمه علی دامغان نیز به زودی ثبت جهانی خواهند شد. بنابراین این شهر ظرفیت بسیار مناسبی برای توسعه گردشگری تاریخی نیز دارد.
از دیگر سو، جغرافیای فرهنگی ایران به شکل تقریبی به یازده حوزه فرهنگی مجزا به شرح زیر تقسیم بندی می‌شود:
- حوزه کناره‌های دریای مازندران
- تالش
- حوزه آذربایجان
- حوزه زنجان، همدان و اراک
- حوزه های تهران، قزوین، قم، و حوزه جنوبی البرز مرکزی
- حوزه مرکزی شامل اصفهان، کاشان، یزد و کویر مرکزی
- حوزه کردستان، کرمانشان و ایلام
- حوزه خوزستان، بختیاری و لرستان
- حوزه های فارس، کهگیلویه، بوشهر و جزیره های غربی خلیج فارس
- حوزه خراسان، سمنان و جنوب البرز شرقی
- حوزه جنوب شرقی شامل کرمان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کویر لوت، کنارهای دریای عمان و جزیره های شرقی خلیج فارس
بر این اساس طرح پژوهشی حاضر بر آن است که در مرحله نخست، از هر حوزه فرهنگی شناخت چیستی حداقل یک شهر را در دستور کار خود قرار دهد. اولویت انتخاب شهرها در این حوزه‌های فرهنگی با شهرهایی است که بیش از بقیه آن حوزه فرهنگی را معرفی و تعریف کنند. همانگونه که این سه شهر نیز از سه حوزه «زنجان، همدان و اراک»، «خراسان، سمنان و جنوب البرز شرقی» و «جنوب شرقی شامل کرمان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کویر لوت، کنارهای دریای عمان و جزیره های شرقی خلیج فارس» انتخاب شده‌اند و به روشنی معرف این حوزه‌هایی فرهنگی هستند.
با این امید که در مرحله نخست برنامه پژوهشی شهرهای دیگری از حوزه‌های دیگر فرهنگی به عنوان نمونه‌های پیشاهنگ مورد مطالعه قرار گیرند و در مراحل بعدی نقشه‌ای آمایشی-زمینه‌ای بر پیکره تمام شهرهای هدف بازآفرینی و به گستره سرزمین ایران ترسیم شود و راهگشای توسعه متوازن و پایدار سرزمینی باشد.
