حاشیه نشینی (SLUM) یک مفهوم ذهنی محسوب می‌شود و مصادیق آن از شهری به شهر دیگر و از کشوری تا کشور دیگر متفاوت است. در ساده‌ترین تعریف یک زیست گاه انسانی پر جمعیت (high density) است که مساکن استاندارد نبوده (Low standard) و محلات، کثیف و آلوده(squalor) هستند.
به گزارش روابط عمومی شرکت مادر تخصصی عمران وبهسازی شهری ایران به نقل از پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، در تعاریف اصلی حاشیه نشینی كه از سوی اعلامیه نشست تخصصی نایروبی (۲۰۰۲) و ستاد ملی توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی ارائه شده است . فقر و وضع اسف بار بهداشتی مردم، قابل درك است، در جدول شماره (۱) آمده است.
جدول شماره (۱) : تعاریف حاشیه‌نشینی
|
تعریف |
مرجع ارائه دهنده تعریف |
حاشیه نشینان چه كسانی هستند؟ |
محل شكل گیری |
آسیب اصلی برشمرده شده در تعریف |
|
بافت هایی هستند که عمدتا" مهاجرین روستایی و تهیدستان شهری را در خود جای داده اند و بدون مجوز و خارج از برنامه ریزی رسمی و قانونی توسعه شهری (طرح های جامع و تفصیلی) در درون یا خارج از محدوده قانونی شهرها بوجود آمده اند، عمدتا" فاقد سند مالکیت هستند و از نظر ویژگی های کالبدی و برخورداری از خدمات رفاهی، اجتماعی و فرهنگی و زیرساخت های شهری شدیدا" دچار کمبود هستند |
ستاد ملی توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی |
مهاجرین روستایی و تهیدستان شهری |
در درون یا خارج از محدوده قانونی شهرها |
دچار كمبود شدید خدمات رفاهی، اجتماعی و فرهنگی و زیرساخت های شهری |
|
حاشیه نشینی (SLUM) یک مفهوم ذهنی بوده و مصادیق آن از شهری به شهر دیگر و از کشوری تا کشور دیگر متفاوت بوده و در ساده ترین تعریف یک زیست گاه انسانی پر جمعیت (high density) است که مساکن استاندارد نبوده (Low standard) و محلات، کثیف و آلوده(squalor) میباشند. دو ویژگی اول فیزیکی و فضایی(Spatial) و آخری ویژگی رفتاری- اجتماعی میباشد. مسکن در این مناطق از متزلزل تا بسیار مستحکم و مدرن متفاوت میباشد. |
براساس اعلامیه نشست تخصصی نایروبی (۲۰۰۲) |
- |
- |
عدم برخورداری های فیزیكی، رفتاری و اجتماعی اعم از استاندارد نبودن مسكن ها، آلوده بودن محلات |
|
حاشیه در لغت به معنی كنار هر چیز و كنایه از كسان و اطرافیان است. |
فرهنگ عمید |
- |
- |
- |
حاشیه‌نشینی در جهان
سازمان‌های بین‌المللی در برآوردهای خود اعلام کرده اند که بیش از یک میلیارد نفر از مردم یعنی در حدود ۳۲ درصد جوامع شهرنشی در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند. حاشیه‌نشینی گسترده امروزی در جهان از دهه ۹۰ میلادی شروع به رشد کرده است و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۲ میلیارد نفر افزایش پیدا کند.
از سوی دیگر، حاشیه‌نشینی امروزه ریشه در قرن شانزدهم میلادی دارد. هجوم شتاب‌آلود فقرای جویای شغل مهاجر به لندن و ایجاد نیاز گسترده به سرپناه، ساخت‌وساز غیرقابل کنترل مساکن محقر و استفاده ملاکین وقت از این فرصت برای اجاره منازل تقسیم شده بین چندین خانوار منجر به تشکیل محلات پرجمعیت فقیرنشین در مرکز شهر شد.
با تداوم مهاجرت‌ها، فضاهای فیزیکی قبلی، مجدداً بین افراد تقسیم و منجر به شکل‌گیری محلات شلوغ و کثیف شد. در این وضعیت نابسامان، حضور متراکم مردم؛ فقر غیرقابل اجتناب و ناامیدی جمعیت هم باعث به‌هم‌ریختگی طبقات اجتماعی گردید.
برآورد های بانک جهانی نشان می دهد که معمولا سطح فقر شهرنشین ها کمتر از سطح روستایی است ولی میزان رشد فقر در جوامع شهری خیلی بالاتر از روستانشینان می باشد.
بر اساس آمار ۲۰۰۳ The challenge of slums ، در حالی كه ۴۷.۷ درصد از جمعیت جهان شهرنشین بوده است، ۳۱.۶ درصد از این جمعیت شهرنشین، به شكل حاشیه‌نشینی زندگی می‌كرده‌اند. در آن زمان وضعیت حاشیه نشینی در كشورهای توسعه یافته و اروپایی، خود را به نوعی مهار شده نشان می داد چراكه تنها ۶ درصد از جمعیت شهرنشین این كشورها حاشیه نشین بودند. اما مناطق در حال توسعه و آسیا آمار نگران كننده ای از حاشیه نشینی را داشتند ؛ به گونه ای كه به طور میانگین حدود ۴۰ درصد جمعیت شهرنشین آنها از مركز رانده شده بودند كه البته این وضعیت در قسمت جنوب- مرکزی آسیا كه ۶۰ درصد جمعیت شهری اش حاشیه نشین بودند ، اسف بارتر از دیگر نقاط بود.
امروزه برآورد می شود که بیش از یک سوم جمعیت شهرنشین جهان به سکونت گاه مناسب، آب سالم و محیط متناسب دسترسی ندارند. این پدیده قبلا (طی قرون ۱۹-۱۷) در قسمت هایی از کشورهای توسعه یافته امروزی البته با مقیاس کوچکتر و با رشد به مراتب کمتر تجربه شده بود. مهمترین دلایل بحرانی نشدن حاشیه نشینی و مدیریت مطلوب موضوع در کشورهای توسعه یافته، استفاده مناسب از تکنولوژی ، ثروت به مراتب زیاد و بهبود نگرش های اجتماعی بود ولی این موضوع در کشورهای درحال توسعه به دلیل فقدان برنامه ریزی شهری و رشد شتاب آلود نابرابری و فقر در اثر سیاست های نادرست دولت ها موضوع را به یک چالش جامعه بشری تبدیل کرده است.
حاشیه‌نشینی در ایران
سابقه حاشیه نشینی در ایران مدرن به سالهای ۱۳۰۰ باز می گردد، پدیده حاشیه نشینی که از نیمه قرن ۱۹ توسعه یافته بود ،در سال های اخیر به بیشترین حد خود رسیده است پایین بودن در آمد در روستاها و نبودن فرصت های شغلی در جریان حرکت روستاییان به شهر ها و کمبود مسکن روزبه روز نمایان تر شده و تعداد جمعیت حاشیه نشینان افزایش یافته است. بنابراین، به دلیل گرانی غیر متعارف زمین شهری در کلان شهرها به خصوص تهران هیچ راهی جز ظهور قارچ گونه و شتابان حاشیه نشینی شهری باقی نمی ماند.
از سویی دیگر، جمعیت كشور ایران به عنوان شانزدهمین كشور پرجمعیت جهان طی سالهای ۱۳۵۵ تا۱۳۹۰ ، ۲۳/۲ برابر افزایش یافته است. رشد جمعیت شهری كشور طی همین مدت بیش از ۵ برابر بوده است. طی سال های گذشته به جز درشهرهای بزرگ كشور، تنها در استان تهران پدیده جدیدی بروز كرده كه تقریباً غیر متعارف است و آن افزایش جمعیت حاشیه نشینی استان تهران است.
در خوش‌بینانه‌ترین برآوردها از کل جمعیت حاشیه نشین در جهان، حدود ۱۰ میلیون نفر آن در كشورما زندگی می كنند. این افراد تاکنون در ۷۰۰ سکونتگاه غیررسمی در کشور شناسایی شده اند. براساس سرشماری صورت گرفته توسط مراکز بهداشت دانشگاه/دانشکده های علوم پزشکی کشور، جمعیت ساکن در سکونت گاه های غیررسمی، کل جمعیت حاشیه شهر ها و ساکنین شهرهای ۲۰ تا ۵۰ هزار نفر در بهمن ماه ۱۳۹۳ برابر با ۱۵ میلیون و ۲۱۲ هزار و ۲۲۶ نفر است كه ۴۹۳۱۹۵۶ نفر آن مربوط به جمعیت شهرهای ۲۰ تا ۵۰ هزار نفر و ۱۰۲۸۰۲۷۰ نفر نیز ناظر بر جمعیت حاشیه شهر یا سکونتگاه غیررسمی است.
