از حاشیه نشینی به عنوان یکی از معضل های مهمی یاد می شود که به دلایل مختلف بیشتر در شهرهای بزرگ شکل گرفته و با گسترش روز به روز خود موجب بروز آسیب های اجتماعی و حاشیه های بسیاری برای جوامع شهری می شود.
کودکانی بدون پوشش مناسب با موهای ژولیده و چهره ای تکیده از گرمای آفتاب معصومانه در میان معجونی از گل و لای، زباله ها و پساب های خانگی سرگرم بازی و مادرانی بی توجه به این کودکان در صف طولانی ایستاده در انتظار نوبت برای شستن ظرف ها با استفاده از تنها شیر آب موجود در محله؛ تجمع جوانان در محله همزمان با آغاز سلطه تاریکی بر خانه ها و رفتارهای مشکوک عده ای که چیزهایی را پنهانی با هم رودو بدل می کنند، همه تصویری از زندگی یک روز عادی در سکونتگاه های غیر رسمی است.
حاشیه نشینی یا شکل گیری سکونتگاه های غیر رسمی پدیده ای است که به عنوان یک معضل مورد توجه صاحب نظران علوم مختلف از جامعه شناسی گرفته تا شهرسازی قرار دارد و ساکنان این مناطق جزو طبقات پایین جامعه از دید اقتصادی و فرهنگی محسوب می شوند و آمارها حکایت از آن دارد که تا 30 درصد جمعیت کلان شهرها در این سکونتگاه های ناهنجار ساکن بوده و گرچه خود این افراد بزهکار و آسیب زا نیستند اما شرایط نامناسب فرهنگی و جغرافیایی آنها را به سمت انحراف ها سوق داده و در نهایت حاشیه شهرها به عنوان نقاطی جرم خیز در منظر افکار عمومی نقش می بندد.
گرچه حاشیه نشینی پدیده ای است جهانی و دلایل مختلفی برای بروز این پدیده و نحوه مقابله با آن عنوان می شود اما سیمای نامناسب، سطح پایین بهداشت عمومی و سلامت، بیکاری، نبود درآمد مناسب و آسیب های اجتماعی جزو ویژگی های سکونتگاه های غیر رسمی است که بسته به شرایط در نقاط مختلف شدت و ضعف دارد.
استان اردبیل نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ به خصوص اردبیل که در مسیر تبدیل شدن به کلانشهر است، به طور جدی با پدیده سکونتگاه های غیر رسمی و آسیب های ناشی از آن دست به گریبان می باشد.
نگاهی گذرا به یکی از محله های حاشیه ای به اندازه کافی گویای عمق مشکلات است: پساب های روان در معابر عمومی، نبود امکانات زیرساختی، استفاده غیرقانونی از خدماتی مانند برق، ساختمان های غیر استاندارد، اعتیاد و نبود امنیت به خصوص برای زنان تنها بخش کوچکی از فهرست بلند بالای مشکلاتی است که ساکنان این مناطق لاجرم با آنها خو گرفته اند.
بر اساس اعلام مسئولان ، 212 هزار نفر از جمعیت 1.2 میلیون نفری استان اردبیل حاشیه نشین هستند که از این تعداد تاکنون 15 هزار و 295 نفر در 24 محله اردبیل، 19 هزار و 85 نفر در 13 محله مشگین شهر، 30 هزار و 846 نفر در هفت محله پارس آباد مغان، 2 هزار و 500 نفر در 2 محله خلخال و 9 هزار و 321 نفر در سه محله شهرستان گرمی به عنوان اهالی سکونتگاه های غیر رسمی شناسایی شدند.
ربابه اصلانی کارشناس ارشد علوم اجتماعی، سکونتگاه های غیر رسمی را چنین تعریف کرد: محله هایی محدود که خارج از ضوابط شهری درون یا بیرون محدوده شهرها ساخته می شود، معمولا از نظر خدمات شهری و زیرساخت ها در محرومیت قرار داشته و در مالکیت حقوقی نیز با مشکل روبرو هستند چرا که ساخت و سازها در این نقاط بدون پروانه های لازم صورت می گیرد.
وی افزود: افرادی که در این محله ها مستقر می شوند در واقع تنها به شهرنشین تبدیل شده و برخلاف دیگر شهروندان از بخش قابل توجهی از خدمات بی بهره هستند.
اصلانی بیان کرد: شهروندان برخلاف شهرنشینان در زمینه های مختلف افرادی مشارکت پذیر هستند که البته به دلیل عدم برخورداری از ساختارهای عادی شهری توجه ها به ساکنان سکونتگاه های غیر رسمی متمرکز شده است وگرنه با نگاهی گذرا به مسایل شهری در نقاط مختلف از جمله اردبیل مشاهده می شود که دیگران نیز چندان مسوولیت شهروندی را پذیرا نیستند.
او با تاکید بر اینکه پیش از هر اقدامی باید ساکنان این محله های حاشیه ای از نظر مسوولیت اجتماعی ارتقا یابند، اضافه کرد: از معضل کمبود امکانات و نبود زیرساخت ها که بگذریم، تعارض و تناقض خرده فرهنگ ها در این سکونتگاه های غیر رسمی فاقد هویت شهری باعث بروز مسایلی می شود که جبران آنها تنها با ارایه خدمات اجتماعی و فرهنگی امکان پذیر است.
کارشناس ارشد علوم اجتماعی عنوان کرد: اقدام ها و خدماتی که می تواند از سوی مجموعه های مختلف از جمله دولت در این محله ها ارایه شود، پیش تر باید با نظرخواهی خود ساکنان و حتی ارایه راهکار از سوی ایشان انجام شود چرا که در مواردی ممکن است آنچه مسوولان به عنوان معضل در نظر دارند، از سوی حاشیه نشینان مشکل جدی تلقی نشده و یا دست کم جزو اولویت های زندگی روزمره آنها نباشد.
اصلانی تاکید کرد: بخشی از مشکل می تواند در نتیجه کمبود اعتبار باشد اما در سوی دیگر مسوولان همه دستگاه های ذی ربط باید احساس مسوولیت بیشتری در این زمینه داشته باشند و با تمام احساس خود مشکل را درک کنند زیرا تا زمانی که با پیش داوری و برچسب زدن به ساکنان سکونتگاه های غیر رسمی برخورد شود، رویکرد و شرایط در نهایت تغییر نخواهد کرد.
مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری اردبیل نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا عنوان کرد: واقعیتی به عنوان سکونتگاه های غیر رسمی را می پذیریم که افراد در آن برای خود ساخت و ساز کرده و ساکن هستند در حالی که حذف یا جابجایی آنها امکان پذیر نیست، از این رو تلاش ها بر این است که حاشیه نشینان از شهرنشین به شهروند تبدیل شوند.
شفیع شفیعی با اشاره به وجود حدود 18 درصد حاشیه نشین در استان اردبیل افزود: در این زمینه جزو استان های متوسط هستیم، مشکلات اهالی سکونتگاه های غیر رسمی دارای دو جنبه سخت افزاری و نرم افزاری است که رفع هر یک مشکلات خاص خود را دارد اما بیشتر ساکنان مناطق حاشیه ای سوای کمک های مالی، نیازمند خدمات هستند.
وی بیان کرد: حاشیه نشین ها از جمله در زمینه سلامت و بهداشت با مشکلاتی روبرو هستند و گرچه مراکز بهداشت آنها را تحت پوشش قرار می دهد اما در نهایت این خدمات کفایت نمی کند و از سوی دیگر نیز بهداشت حرفه ای محیط در سکونتگاه های غیر رسمی رعایت نمی شود.
او اضافه کرد: راه حل این معضل توانمندسازی اجتماع محور است که نقطه تمرکز آن در جهت توسعه محله هاست بدین معنی که ابتدا باید دانش و مهارت نخبگان محله ها افزایش یافته و سپس با مشارکت آنها نسبت به آموزش دیگران و حتی تغییر شرایط کالبدی این سکونتگاه ها اقدام شود؛ به عبارت دیگر افراد خود باید بخش مهمی از مسوولیت را برعهده بگیرند.
شفیعی ادامه داد: با توجه به تاکید مقام معظم رهبری در دیدار با سران قوا مبنی بر رسیدگی به موضوع آسیب های اجتماعی مانند طلاق، اعتیاد، فساد و بی بند و باری، ساماندهی سکونتگاه های غیررسمی نیز با تاکید بر پروژه های عمرانی که تاثیرگذار بر مسایل اجتماعی و فرهنگی می باشد، جزو اولویت های وزارت کشور قرار گرفته است.
وی گفت: بر این اساس سکونتگاه های غیر رسمی استان در پنج شهر پارس آباد، اردبیل، مشگین شهر، خلخال و گرمی شناسایی و مطالعات جامع بر روی چهار شهر به جز گرمی انجام شده که بخشی از آن مطالعات در زمینه های اجتماعی و فرهنگی است؛ در جریان این مطالعات وضعیت موجود ارزیابی و پروژه های فرهنگی و اجتماعی نیز در قالب آن به تفکیک تعریف شده است.
مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری اردبیل تشریح کرد: پس از اعتیاد، خشونت های اجتماعی و طلاق جزو آسیب های اساسی است که به دلیل شرایط نامناسب زندگی در سکونتگاه های غیر رسمی این استان به چشم می خورد و از این روست که طرح توانمندسازی ساکنان این محله ها با هدف کاهش آسیب های اجتماعی مد نظر می باشد که پس از تصویب در شورای برنامه ریزی استان به اجرا گذاشته خواهد شد.
او افزود: توانمندسازی زنان و خانواده با توجه به آسیب های رایج در سکونتگاه های غیر رسمی بخشی از کار است و در بخش دیگر توانمندسازی مجموع ساکنان این سکونتگاه هاست؛ توسعه اجتماعی با تاکید بر نهاد خانواده با محوریت تشکل های غیردولتی، ارتقای توانمندی زنان و بهبود وضعیت مشارکت اجتماعی در ساماندهی محله ها جزو دستور کار می باشد.
شفیعی با اشاره به اینکه برنامه ها بیشتر مبتنی بر آموزش است، بیان کرد: مقابله با خشونت، ارتقای مهارت های زندگی، بهبود مهارت های ارتباطی، آموزش شهروندی، مشارکت در امور شهری، صیانت از محیط زیست، توسعه اشتغال محلی برای زنان، ارتقای سلامت و بهداشت محله ها جزو نیازهای اساسی حاشیه نشین هاست؛ البته ایجاد مرکز آسیب اجتماعی، مرکز فرهنگی، ورزشی، آموزشی، بهداشتی، فنی حرفه ای، پاسگاه نیروی انتظامی، مراکز دینی، پایگاه بسیج و سرای محله از دیگر ملزومات 23 محله حاشیه ای است که دولت تدبیر و امید در جهت تامین آنها گام برخواهد داشت.
وی اضافه کرد: در هر مرحله آغازین طرح توانمندسازی سکونتگاه های غیر رسمی استان تعداد 6 هزار و 110 نفر از 13 محله مشگین شهر، هشت هزار و 400 نفر از سه محله پارس آباد مغان، 32 هزار و 700 نفر از پنج محله اردبیل و 2 هزار و 500 نفر از 2 محله در خلخال به عنوان جامعه هدف شناسایی شده اند که تحت پوشش کامل و در اولویت اول اجرای طرح قرار خواهند گرفت.
مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری اردبیل همچنین با اشاره ضمنی به اینکه برای اجرای مرحله اول طرح در استان 30 میلیارد ریال نیاز است، عنوان کرد: 2 هزار میلیارد ریال برای ساماندهی سکونتگاه های غیر رسمی و 2 هزار میلیارد ریال نیز برای کاهش آسیب های اجتماعی در قالب برنامه ششم توسعه پیش بینی شده اما هنوز سهم استان ها مشخص نیست.
استاندار نیز با اشاره به اینکه منطقه بحرانی و کاملا جرم خیز وجود ندارد، بر ضرورت بازنگری طرح جامع اردبیل با توجه به روند توسعه شهر و بروز پدیده حاشیه نشینی تاکید کرده و معتقد است که مشاوران هنگام مطالعه، شرایط را دقیق ارزیابی نکرده اند و همین امر موجب شده تا امروز شاهد شکل گیری سکونتگاه های غیر رسمی در نقاط مختلف به خصوص مرکز استان باشیم.
مجید خدابخش در این زمینه گفت: باید طرح جامع از نو تعریف شود تا ساخت و سازهای غیرمجاز به نحوی در نقطه کنونی متوقف شود و برای این امر باید مهندسان مشاوری مجرب که به روند توسعه اردبیل از گذشته تا کنون آشنا هستند، مطالعه را انجام دهند چرا که پس از انقلاب اسلامی، شهر به صورت نامتوازن چهار برابر رشد کرده و بخشی از زمین های کشاورزی در این میان فدا شده اما باید مدیریتی اعمال کنیم تا اردبیل به شرایط دیگر نقاط مانند تهران دچار نشود.
او با بیان اینکه از دید شهرسازی اردبیل رشد طبیعی دارد، عنوان کرد: تعداد زیاد روستاهایی که طی چندین سال وارد حریم شهر شدند، موجب بروز مشکلات کنونی شده که یکی از دلایل آن نبود ارزیابی جمعیتی مناسب است.
استاندار اردبیل اضافه کرد: مهاجرت از روستاها از دیگر علت های پدیده حاشیه نشینی و در نهایت زمین خواری است که این امر ریشه اقتصادی دارد و برای پیشگیری از وقوع تخلف در آینده، در نظر گرفتن همه عوامل پیش از تصمیم گیری ها ضروری است.
وی همچنین گفت: بروز سکونتگاه های غیر رسمی تنها مشکل مدیریت شهری نیست بلکه جمعیت ساکن در این نقاط نیز با دشواری های بسیاری از جمله ضعف بهداشت محیط و وقوع جرایم روبرو هستند در حالی که اگر پیش تر در این زمینه مطالعه می شد، شاهد مشکلات کنونی نبودیم.
خدابخش ادامه داد: به هر روی شهر زنده است و به رشد خود ادامه خواهد داد و برای جلوگیری از شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی جدید باید تمهیدی در نظر گرفته شود؛ از جمله با توجه به شرایط کنونی باید مطالعات جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی در این زمینه صورت گیرد و پس از شفاف سازی، با خرد جمعی در این زمینه جهت گیری شود و از جهت اقتصادی نیز با ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی، تغییر الگوی کشت و افزایش تولید در واحد سطح باید نسبت به ماندگاری جمعیت در روستاها و شهرهای کوچک اقدام کنیم.
او در ادامه تصریح کرد: در این میان برخی افراد سودجو و یا تعاونی های مسکن وارد عمل شده و با نابود کردن زمین های کشاورزی نسبت به تملک غیرقانونی و واگذاری زمین درون و یا خارج محدوده شهری به افراد نیازمند اقدام می کنند که در این میان خریداران بیشترین زیان را متحمل می شوند.
استاندار اردبیل با اشاره به جلوگیری از زمین خواری برخی تعاونی ها اضافه کرد: باید دستگاه های مسوول از شهرداری گرفته تا جهاد کشاورزی با هماهنگی یکدیگر وارد عمل شده و تمهیداتی در نظر بگیرند وگرنه سودجویان و تعاونی ها پیش دستی خواهند کرد.
به هرحال حاشیه نشینی پدیده ای است که بعنوان یک آسیب در شهرهای بزرگ خودنمایی می کند و مقابله با این آسیب نیازمند نگاهی علمی ،موشکافانه و حرکتی هماهنگ از سوی دستگاههای اجرایی می باشد.
منبع : خبرگزاری ایرنا
