در توسعه شهری و تاثیر آن بر بناهای تاریخی نخستین نكته‌ای كه باید در نظر گرفت این است كه آیا واقعا بناهای تاریخی حق موجودیت در شهرهای ما را دارند یا خیر؟ همان‌طور كه بارها اشاره كرده‌ام، بناهای تاریخی دارای ارزش بسیار هستند، مثل پدران و مادران و بزرگ‌ترهای ما كه افراد با ارزش زندگی ما هستند.
این بناها ممكن است در برخی موارد كارایی چندان زیاد عملی هم نداشته باشند اما در عین حال ارزش‌های فوق‌العاده‌ای دارند. گاهی لازم است مبالغ زیادی برای سلامتی و نگهداری و صرفا حضور آنها هزینه كنیم. ما از آنها توقع نداریم كه كاری انجام دهند، بلكه درخواست‌مان این است كه باشند و سلسله وجودی ما را تبیین كنند، كه ما چه گذشته‌ای داریم، كیفیت زندگی ما چگونه بوده و ما چه خاطراتی از گذشته داریم. همان‌طور كه پدربزرگ و مادربزرگ ما در خانواده‌های ما چنین نقشی در تبیین هویت ما دارند، بناهای تاریخی ما هم چنین جایگاهی دارند و باید از پرستاری ویژه‌ای برخوردار باشند.
این پرستاری جهات متعددی دارد. بخشی از این پرستاری در تعیین حرایم تعریف شده است. برای بناهایی كه فرصت ثبت شدن‌شان در فهرست ملی یا جهانی فراهم شده است، حریمی تعیین شده است. این حریم جنبه‌های مختلفی دارد، یكی از حرایم مرسوم حریم بصری است. به این معنا كه بگوییم اگر یك بنای تاریخی مورد احترام قرار بگیرد و مورد توجه جامعه باشد، طبیعی است كه در اطراف آن، نباید بناهای بلند مرتبه و بناهایی كه از نظر كیفیت ساخت ارتباطی به معماری بنای تاریخی ندارند، ساخته شوند.
حریم فیزیكی نوع دیگر از حرایم است، به این معنی كه در اطراف این بناها در محدوده مشخصی عملیاتی نباید انجام شود كه آنها را به خطر بیندازد. بنابراین تا یك محدوده مشخصی در زمان صدور مجوز عملیات عمرانی مثل حفر تونل، گودبرداری‌های عمیق یا اجرای پروژه‌های سنگین كه ممكن است به نحوی به بناهای تاریخی آسیب برساند، باید با دقت مورد مطالعه قرار گیرد.
اصل مهمی كه در تهران و سایر شهرها رعایت نمی‌شود، این است كه آیا جامعه ما اعم از دولت، قوه قضاییه و قوه مقننه متوجه ارزش این آثار هستند و آنها را محترم می‌شمارند؟ اگر این اصل مورد توجه نباشد طبیعی است كه توقع زیادی نمی‌توان داشت و همین اتفاقاتی می‌افتد كه شاهد آن هستیم. اما اگر ضرورت وجود و بقای این آثار احساس شود، و به عنوان امری كه موجب تداوم فرهنگی و هویت ما است و به سابقه فرهنگی و تمدنی ما اشاره دارد، باید این آثار با تدابیری مورد حفاظت قرار گیرند.
در این مراقبت‌ها باید جهات متنوعی كه ممكن است باعث آسیب شود را در نظر گرفت. ممكن است در مواردی نفوذ آب زیر ساختمان‌ها موجب نشست و تخریب آنها شود، ممكن است نوع خاصی از حفاری با نوعی از ماشین‌آلات انجام شود كه تزلزلی ایجاد كند و باعث آسیب دیدن اركان بنا شود. گاهی هم ممكن است عملكردهایی را كه در فضاهای اطراف بنا ایجاد می‌كنیم به گونه‌ای باشد كه در شان بنای تاریخی نباشد. فرض كنید در كنار یك بنای تاریخی متشخص، مراكز تجاری پر رفت‌وآمد و شلوغ و پرسروصدایی احداث كنیم و توجهی به اهمیت و ارزش بنای تاریخی موجود در آن محدوده نداشته باشیم.
اینها مسائلی است كه امروز در دنیا به دقت مورد توجه قرار می‌گیرد و جوامع از حیثیت تاریخی و فرهنگی خود با همین احترام گذاشتن به آثار تاریخی‌شان دفاع می‌كنند. اما این موارد متاسفانه در كشور ما كمتر مورد مداقه قرار می‌گیرد. لذا ممكن است در مورد صاحبقرانیه و اطلس مال هم بگویند ساختمانی كه ما احداث كرده‌ایم در حریم درجه یك و دو صاحبقرانیه نیست، بنابراین مشكلی ایجاد نمی‌كند. ممكن است این درست باشد اما این پروژه ممكن است به لحاظ عملكرد ساختمانی كه در نزدیكی این بنای با ارزش ساخته می‌شود، از نقطه نظر ترافیكی و كیفیت اجتماعی لطمه بزند.
این روش، اصولی نیست كه با ایجاد عملكردهای جدید، صورت تاریخی و بااصالت یك بنای تاریخی را از بین ببریم. لذا معتقدم اصل اولیه‌ای كه به آن اشاره شد باید رعایت شود و اگر این اصل رعایت شود به تبع آن نكات دیگر هم مورد توجه قرار خواهد گرفت.
به‌طور مثال شهرداری وقتی مجوز ساخت در نزدیكی یك بنای تاریخی را صادر می‌كند، باید كارشناسان فنی آن به این نكته دقت كنند كه آیا نحوه ساخت و ساز از نقطه نظر فنی و اجتماعی مشكلی ایجاد می‌كند یا نه؟ آیا اطراف این بنای با ارزش تاریخی ترافیك زیادی ایجاد می‌كند یا نه؟ تمام این جوانب باید رعایت شود تا ما بتوانیم احترام لازم را برای بنای باارزشی كه می‌خواهیم در اختیار داشته باشیم، قایل شویم.
دکتر مهدی حجت - رییس ایکوموس ایران
