در حالی که بافت تاریخی گرگان ۸۰ سال قبل به ثبت ملی رسیده اما به دلیل غفلت، بخشی از این بافت با ارزش تخریب شده و وضعیت آثار باقی مانده نیز وخیم است.
بافت تاریخی گرگان که اخیراً بافت فرسوده و ناایمن خطاب می‌شود، به دلیل فقدان برنامه جامع مدیریتی، عملکرد نامناسب دستگاه‌های مجری و در هیاهوی مخالفان و موافقان تخریب بافت تاریخی گرگان، با تیشه مالکان در حال فروریختن است و به نظر می‌رسد بهسازی و توانمندسازی آن همچنان رؤیایی است که فقط عده قلیلی که دغدغه تاریخ این مرزوبوم رادارند در سر می‌پرورانند.
بافت تاریخی گرگان در سال ۱۳۱۰ به شماره ثبت ۴۱ به‌عنوان نخستین بافت کشور ثبت‌شده است و به گفته کارشناسان و صاحب‌نظران در حال حاضر بیش از ۳۰۰ ابنیه تاریخی مانند خانه‌ها و مدارس تاریخی و امامزاده در دل ۱۵۰ هکتار از این بافت جای‌داده است.
هرچند عده‌ای معتقدند تخریب بافت تاریخی گرگان از همان سال ۱۳۱۰ با احداث خیابان امام خمینی فعلی (پهلوی قدیم) و تقسیم بافت استرآباد قدیم به دو بخش شمالی و جنوبی آغازشده اما به دلیل کم‌توجه‌ی و نبود برنامه جامع مدیریتی روند تخریب در دهه‌های اخیر شدت یافته است و وخامت اوضاع تا جایی است که هم‌اکنون خطر تخریب و فروریختن نه‌تنها خانه‌های تاریخی را تهدید می‌کند بلکه بناهای تاریخی ثبتی نیز از این قاعده مستثنا نیستند.
میراث فرهنگی به‌تنهایی متولی حفاظت و مرمت نیست
یک دکترای معماری مرمت ابنیه و بافت تاریخی دراین‌باره به خبرنگار مهر گفت: هم‌اکنون مالکین خانه‌های تاریخی اصلی‌ترین عامل مخرب بافت تاریخی گرگان هستند.
حسین کتولی با تأکید بر اینکه بیشترین مسئولیت تخریب بناهای تاریخی گرگان بر دوش مالکان است، افزود: نخستین مسئله در ارتباط با حفاظت از بناهای تاریخی گرگان این است که مالکان یا به دلیل درک صحیح و یا منافع مادی و معنوی خود باید به حافظان اصلی بناها تبدیل شوند.
وی ادامه داد: هم‌اکنون کاملاً عکس این موضوع در استان مصداق دارد و عده‌ای می‌پندارند میراث فرهنگی به‌تنهایی حافظ بناهای تاریخی است و باید هزینه مرمت تمام خانه‌های تاریخی را پرداخت کند.
وی با یادآوری اینکه تخریب هر بنای تاریخی در هر شهر مانند شناسنامه و هویتی است که در حال از بین رفتن است؛ متذکر شد: در هیچ جای دنیا یک‌نهاد دولتی متولی حفاظت از بناهای تاریخی نیست زیرا اصلاً تأمین بودجه و نیروی انسانی آن در توان هیچ دولتی نیست.
وی تأکید کرد: درواقع دولت باید راه‌های توجیه علمی و معنوی و اقتصادی بافت‌های تاریخی را ارائه کند و تمام تلاش خود را برای فرهنگ‌سازی و پی بردن مردم به ارزش بافت‌های تاریخی به کار گیرد.
این دکترای مرمت ابنیه و خانه‌های تاریخی همچنین خاطرنشان کرد: تخریب خانه‌های تاریخی در حالی توسط مالکان صورت می‌پذیرد که بسیاری از آن‌ها از قدرت مالی مناسب برای مرمت و احیاء برخوردار هستند اما با راه‌ها و فن‌های رفع خطر این بناها آشنایی ندارند.
به گفته کتولی، باید فرهنگ‌سازی مناسب در این حوزه صورت پذیرد و تخریب‌کنندگان بناهای تاریخی بدانند نه‌تنها به ملک خود آسیب رسانده‌اند بلکه به یک عنصر شاخص و هویت فرهنگی خدشه وارد کرده‌اند.
وی اضافه کرد: هم‌اکنون قانون‌های مناسبی برای حفاظت از بناهای تاریخی وجود دارد که اجرایی نمی‌شوند زیرا یا مجریان دلسوز و آشنا به قوانین وجود ندارد و یا اینکه کارشناسان دلسوز درگیر شناساندن قوانین به دیگر ارگان‌ها هستند.
قصور میراث فرهنگی گلستان در فرهنگ‌سازی حفاظت از بناهای تاریخی گرگان
وی با تأکید بر اینکه هم‌اکنون قوانین حفاظتی میراث از خانه‌های تاریخی کامل است و به‌درستی اجرا نمی‌شود، اظهار کرد: میراث فرهنگی در سال‌های گذشته یا توانایی حفاظت قانونی از آثار ثبتی را نداشته و یا راهکار مناسبی برای حفاظت و مرمت نداشته است و به‌جرئت می‌توان گفت این سازمان در فرهنگ‌سازی برای حفاظت و مرمت از خانه‌های تاریخی گرگان قصور کرده است.
وی خاطرنشان کرد: هم‌اکنون بسیاری از خانه‌های تاریخی گرگان مانند خانه شفیعی، خراسانی، میرشهیدی و فاطمی اوضاع وخیمی داشته و دچار فروریختگی سقف بوده و نیازمند مرمت اضطراری هستند؛ الزاماً این مرمت باید از سوی مالک صورت پذیرد و میراث فرهنگی تنها موظف به دادن برخی خدمات است.
کتولی در پاسخ به این سؤال که آیا قصور در راه‌اندازی شهرداری بافت به وخامت حال خانه‌های تاریخی گرگان دامن زده است، گفت: نه شهرداری و نه میراث فرهنگی هیچ یک به‌تنهایی مسئولیت و توانایی حفاظت از بناهای تاریخی گرگان را ندارند، حفاظت اول باید در ذهن اتفاق بیفتد. باید مردم با حوزه میراث فرهنگی آشتی کرده و حفاظت به دغدغه جدی تبدیل‌شده و همه دستگاه‌های اجرایی، ارگان‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد باید برای حفاظت از بناهای تاریخی پای‌کار باشند.
تأکید بر نقش مشارکت‌های مردمی در حفاظت از بناها
هرچند این کارشناس مرمت ابنیه و خانه‌های تاریخی مالکان را مقصر اصلی تخریب‌های صورت گرفته می‌داند و از قصور میراث فرهنگی در فرهنگ‌سازی حفاظت از بناها می‌گوید اما کارشناس مسئول بناهای تاریخی میراث فرهنگی گرگان معتقد است نبود برنامه جامع مدیریتی و مدیریت یکپارچه دلیل اصلی تخریب خانه‌های تاریخی مرکز استان است و مشارکت مردمی در کنار برنامه جامع مدیریتی می‌تواند منجر به حفاظت کامل از خانه‌های تاریخی گرگان شود.
جاوید ایمانیان بابیان اینکه هم‌اکنون بیش از ۳۰۰ بنای تاریخی ارزشمند در بافت تاریخی گرگان وجود دارد، به خبرنگار مهر گفت: حدود ۲۵۰ بنای باارزش تاریخی که توسط مشاور طرح جامع گرگان و میراث فرهنگی گلستان شناسایی‌شده بود تاکنون برای حفاظت مصوبه کمیسیون ماده ۵ را دریافت کرده‌اند.
این دکترای مرمت بناهای تاریخی همچنین افزود: تاکنون تنها ۳۰ بنای تاریخی شامل خانه و امامزاده و ... در بافت تاریخی گرگان در فهرست آثار ملی ثبت‌شده و حدود ۶۰ بنای تاریخی نیز قابلیت ثبت در فهرست آثار ملی را دارند.
وی یادآور شد: درواقع تمام بناهای ارزشمند گرگان دارای ظرفیت معماری بومی بوده و باید با همکاری مالکان تملک شده و یا کاربری فرهنگی و آموزشی برای آن‌ها تعریف شود تا بتوان با استفاده از آن‌ها به احیاء بافت تاریخی گرگان کمک کرد.
کارشناس مسئول بناهای تاریخی میراث فرهنگی گلستان بابیان اینکه بسیاری از تخریب‌های صورت گرفته به دلیل مسائل اقتصادی و یا آگاه نبودن از ارزش‌های فرهنگی و هویت منطقه است، متذکر شد: اعتبارات و نیروی انسانی محدود اجازه حفاظت از میلیون‌ها اثر تاریخی کشور را نمی‌دهد ازاین‌رو باید تمام دستگاه‌های دولتی و غیردولتی و تشکل‌های مردم‌نهاد پای‌کار بیایند.
ایمانیان با یادآوری اینکه مهم‌ترین وظیفه میراث فرهنگی تعیین راهبردها و سیاست‌گذاری است؛ عنوان کرد: با ساختار گذشته نمی‌توان انتظار حفاظت از بناهای تاریخی را داشت و باید با یک برنامه جامع و منسجم مدیریتی و در نظر گرفتن قوانین دستگاه‌های مختلف مانند اوقاف، شهرداری، بنیاد مسکن و راه و شهرسازی و ... بناهای تاریخی گرگان را حفظ کرد.
تاکنون جزیره‌ای عمل کرده‌ایم
به نظر می‌رسد در سال‌های گذشته اعتماد به میراث فرهنگی از سوی برخی دستگاه‌ها و حامیان میراث فرهنگی و مالکان خدشه‌دار شده است. در مدیریت جدید تلاش شده این اعتمادسازی مجدد صورت پذیرد و احیاء بافت تاریخی گرگان از دل برخی از محلات و با حضور تشکل‌های مردم‌نهاد این حوزه انجام شود.
با این حال مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گلستان که کمتر از یک سال است در این سمت فعالیت می‌کند، از جزیره‌ای عمل کردن دستگاه‌های مختلف اداری و نداشتن شناسنامه و اطلاعات کامل از کلیه بناهای تاریخی و ارزشمند گله کرد و به خبرنگار مهر گفت: حفظ، نگهداری و مرمت بناها و بافت‌های تاریخی نیازمند اعتبار است زیرا استهلاک و تخریب هرلحظه آن‌ها را تهدید می‌کند و در شرایط اقتصادی فعلی، جذب اعتبارات ملی و استانی برای حفاظت و مرمت مشکل بزرگ است.
تاکنون میراث فرهنگی، شهرداری، مسکن و شهرسازی هر یک جزیره‌ای عمل و قوانین خاص خود را اجرا کرده‌اند اما هم‌اکنون وقت آن است که با تعامل در یک مسیر برای حفاظت از بافت تاریخی و بناهای ارزشمند قرار گیرند
ابراهیم کریمی افزود: درواقع تاکنون میراث فرهنگی، شهرداری، مسکن و شهرسازی هر یک جزیره‌ای عمل کرده و قوانین خاص خود را اجرا کرده‌اند اما هم‌اکنون وقت آن است که با تعامل در یک مسیر برای حفاظت از بافت تاریخی و بناهای ارزشمند قرار گیرند.
وی با یادآوری اینکه کمیته مشترک کارشناسی و تصمیم‌گیری مشترک بین میراث فرهنگی و راه و شهرسازی تشکیل‌شده است، ادامه داد: هر یک از دستگاه‌ها موانع، قوانین و ضوابط خاص خود را دارا هستند و تا زمانی که همگرایی بین سازمان‌های مختلف در سطح کلان کشور شکل نگیرد و منجر به تفاهم‌نامه مشترک نشود شرایط ما در حفاظت از بناهای تاریخی بدتر خواهد شد.
وی با تأکید بر اینکه در کنار این مهم باید اعتبارات میراث در حفاظت از بافت‌های تاریخی جهت‌دهی شود، اضافه کرد: تشکیل کمیته کارشناسی و تأیید نهایی و پذیرفتن مسئولیت تخریب، مرمت و نوسازی بناهای تاریخی گرگان نشان از تغییر سیاست‌های این اداره کل دارد و قرار نیست ازاین‌پس قائل به فرد باشیم.
کریمی همچنین از آغاز فعالیت کمیته استعلامات بنا از هفته آینده در گرگان خبر داد و خاطرنشان کرد: این کمیته از با بازدید میدانی شناسایی کامل و تشکیل شناسنامه واحد برای تک بناهای تاریخی را در دستور کار خود قرار خواهد داد و پس از تکمیل اطلاعات قطعاً برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها در این حوزه با شفافیت بیشتر مشخص خواهد شد.
هرچند به گفته کارشناسان و حامیان بافت تاریخی گرگان حال بافت تاریخی و تک بناهای ارزشمند مرکز استان خوب نیست و بسیاری از بناهای باارزش در سایه ناآگاهی مالکان و ساکنان بومی و یا افراد سودجو تخریب‌شده اما برنامه‌ها و سیاست‌های پیشرو مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری بارقه امید برای حفاظت از ۳۰۰ بنای تاریخی باقی‌مانده گرگان را ایجاد کرده و امید می‌رود این مهم به‌مانند بسیاری از وعده‌های مدیران گلستانی شعاری نبوده و بدان جامه عمل پوشیده شود.
خبرنگار: زهرا بهرامی
عکاس: محمد چراغعلی منبع : خبرگزاری مهر /
