معماری بومی و متناسب با اقلیم و فرهنگ اردبیل طی دهه‌های اخیر با تقلید بی‌حساب از سبک‌های غربی موجب شده خانه‌هایی احداث شود که آرامشی برای ساکنان تداعی نمی‌شود.
بررسی آثار به جا مانده از معماری‌های حداقل نیم‌قرن اخیر نشان می‌دهد سرعت تحولات این علم در اردبیل نیز قابل‌توجه بوده و خانه‌ها به شدت در حال تغییر چهره هستند.
ساختمان‌های دوطبقه و یک طبقه حیاط داری که با فضاهای فراخ و تعبیه بخش‌های مختلف برای تمامی کاربری‌ها و نیازهای انسانی احداث می‌شد، امروز جای خود را به آپارتمان‌های کوچک با پنجره‌های کوچک و دیوارهای نازک داده است.
کارشناسان معتقدند این روند نه تنها اشتباه است بلکه تجربه نشان می‌دهد آرامشی که در خانه‌های قدیمی اردبیل به ساکنان تداعی می‌شد از دست رفته است و امروز فرد حتی در خانه خود احساس آرامش نمی‌کند.
تقابل معماری خانه‌های قدیمی و خانه‌های امروزی نشان می‌دهد ساخت‌وسازها نقطه تمرکز خود را از نیازهای ضروری انسان از جمله آرامش روانی، گرمایش و سرمایش مطبوع، نورگیری مناسب و ایمنی و راحتی به تزئینات تقلیدی تقلیل داده‌اند. تزئیناتی که بیشتر متأثر از سبک‌های غربی در ساخت‌وسازها است و در سال‌های اخیر به دور رقابت بساز و بفروش ها و مشتریان آن ها برای جلب‌توجه و ابراز خرسندی از امکانات منزل تبدیل شده است.
دیوارهای کلفت و عایق امنیتی خانواده
خانه‌های قدیمی اردبیل در وهله اول به واسطه دیوارهای کلفت آن جلوه‌نمایی می‌کند. در ساختمان‌هایی با عمر بیش از ۵۰ سال دیوارها به قدری کلفت احداث می‌شده که امروز در تخریب و بازسازی مدت‌ها تخریب یک دیوار به طول می‌انجامد.
رئیس گروه تخصصی عمران نظام‌مهندسی ساختمان استان اردبیل در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: دیوارهای کلفت قدیمی بر اساس مبحث ۱۹ که امروز تأکید می‌شود احداث می‌شد.
ناصر شهبازی با تأکید به اینکه دیوار کلفت در مقابل فرکانس‌های ضعیف از جمله زلزله مقاومت ایجاد می‌کرد، افزود: در واقع احداث دیوار کلفت جایگزین محدودیت‌های مصالح ساختمانی بود و به دلیل اینکه مصالح ناپیوسته استفاده می‌شد، دیوارهای کلفت برای ایجاد ایمنی بیشتر احداث می‌کردند.
کاربری دیگری که مورد تأکید کارشناسان است ایمنی خانه به لحاظ عایق صوتی است. در واقع دیوار کلفت به تعبیر شهبازی می‌توانست به عنوان عایق صوتی حتی در بین اتاق‌ها عمل کند اما امروز شاهد یکی از گرفتاری‌های اساسی در ساخت‌وسازها هستیم و آن انتقال صوت به خارج از حریم خانه است.
رئیس گروه تخصصی عمران نظام‌مهندسی ساختمان استان با بیان اینکه در احداث دیوار از بلوک‌های پلی استایرن با دانسیته پایین استفاده می‌شود، اضافه کرد: دانسیته پایین خود به عنوان ناقل صوت عمل می‌کند.
وی متذکر شد: به دلیل فضای رقابتی ایجاد شده متأسفانه حتی سازندگان بومی استان به جای ۱۳ کیلوگرم در مترمکعب دانسیته شش کیلوگرم در مترمکعب را به کار می‌برند که عملاً کارایی نداشته و موجب شده است در اغلب آپارتمان‌های اردبیل شاهد انتقال صوت در بین طبقات و دیوارها باشیم.
شهبازی با تأکید به بی‌توجهی دستگاه‌های ناظر به این موضوع افزود: علاوه بر این دیوارهای پیرامون حداقل باید ۲۰ سانتی‌متر باشد و استفاده از دیوار سفالی به ضخامت ۱۰ الی ۱۵ سانتی‌متر به ویژه دیوار مشترک بین واحدها به عنوان عایق صوتی میانی توصیه می‌شود که عملاً در بیشتر مواقع اجرا نمی‌شود.
نورگیری مطبوعی که پشت پرده‌های زینتی ماند
ویژگی شاخص اغلب ساختمان‌های قدیمی اردبیل نورگیری مطبوع ساختمان‌ها است. هرچند اردبیل شهری سردسیر محسوب می‌شود و بررسی‌ها نشان می‌دهد زمستان‌ها در گذشته به مراتب سخت‌تر و با بارش بیشتر برف همراه بوده است اما پنجره‌های بزرگی که در سرتاسر ساختمان اجرا می‌شد به نحوی متناسب با اقلیم منطقه بود که در زمستان و تابستان نور و گرمای مطبوعی از خورشید را روانه فضای داخلی ساختمان می‌کرد.
در بیشتر خانه‌های قدیمی که می‌توان به خانه‌های میراثی اشاره کرد علاوه بر پنجره‌های شیشه‌ای دو در چوبی بر روی پنجره اجرا می‌شد که می‌توانست در شب‌ها به عنوان عایق حرارتی عمل کند.
در هیچ یک از خانه‌های قدیمی اردبیل نمی‌توان چارچوب فلزی برای پنجره مشاهده کرد و به دلیل اینکه اردبیل منطقه‌ای سردسیر است استفاده از چارچوب چوبی و درهای چوبی در واقع تداعی آرامش و راحتی بود.
امروز بر اساس مقررات تعیین شده و با هدف ایجاد حریم در منازل اندازه پنجره‌ها کوچک انتخاب می‌شود و علاوه بر این پرده‌های دو یا سه لایه روی پنجره قرار داده می‌شود که به تعبیری پاک کردن صورت مسئله است.
موضوعی که تأثیر منفی در روان ساکنان دارد. یکی از شهروندان اردبیلی در این خصوص گفت: من همیشه با حسرت از مقابل خانه‌های قدیمی رد می‌شوم. کسانی که در این خانه‌ها زندگی می‌کردند نشاط و شادی بیشتری دارند.
نسرین محمد زاده در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: خانه‌های امروزی هرچند وسایل شیک و لوکس بیشتری دارد اما یک جور خفگی در فضای خود دارد.
در خانه‌ها و آپارتمان‌های امروزی نمی‌توان زیاد داخل خانه ماند و به دلیل همان حس خفگی فرد دوست دارد بیرون برود اما در گذشته ساکنان مدت‌ها در خانه با آرامش کامل می‌ماندند و احساس ناراحتی نداشتند
وی افزود: به عنوان مثال وقتی از مادربزرگم سؤال می‌کنم متوجه می‌شوم در خانه‌ها و آپارتمان‌های امروزی نمی‌توان زیاد داخل خانه ماند و به دلیل همان حس خفگی فرد دوست دارد بیرون برود اما در گذشته ساکنان مدت‌ها در خانه با آرامش کامل می‌ماندند و احساس ناراحتی نداشتند.
رئیس گروه تخصصی عمران نظام‌مهندسی ساختمان استان تأکید دارد که دلیل این عارضه به نورگیری‌های نامناسب و آویختن چندلایه پرده بازمی‌گردد.
شهبازی افزود: در خانه‌های امروزی ساکنان نور و انرژی گرمایی لازم از خورشید که خود برخوردار از ویتامین بوده و مانع از بروز برخی امراض از جمله درد مفاصل می‌شود را دریافت نمی‌کنند.
وی با تأکید به اینکه در برخی مواقع از شیشه آینه‌ای که نور را انعکاس می‌دهد توسط مهندسان استفاده می‌شود، اضافه کرد: متأسفانه این شیشه‌ها پاسخگو نیست و به عقیده بنده بهتر است از برچسب‌هایی که روی شیشه چسبانده و مانع از دید بیرون به داخل منزل می‌شود استفاده کرد.
خانه‌های سرد امروزی در وسط تابستان
یکی از اساتید مرمت بناهای تاریخی اردبیل معتقد است بسیاری از اصول و ارزش‌های معماری مورد غفلت بوده و در ساخت‌وسازهای جدید به آن توجه نمی‌شود.
علیرضا دباغ عبدالهی با تأکید به اینکه معماری علمی پیچیده است و نباید نسبت به ضرورت‌های آن غفلت داشت، اضافه کرد: معماری متناسب با اقلیم منطقه می‌تواند پاسخگوی نیاز فرد انسانی بوده و از بسیاری از عوارض بکاهد.
بااین‌وجود به نظر می‌رسد این تأکیدات بیشتر از معماران امروزی مورد توجه معماران قدیمی قرار گرفته است.
یکی از اصلی‌ترین نیازهای ساختمان در اردبیل به لحاظ سردسیر بودن توجه به حرارت ساختمان است. هرچند خانه‌های قدیمی‌توانسته نیاز ساکنان را تأمین کند اما در ساختمان‌های جدید شاهد مشکلات عدیده هستیم و پرت انرژی به دغدغه جدی تبدیل شده است.
مدیر مدرسه صفوی در تائید این اظهارات تصریح کرد: به عنوان مثال مدرسه صفوی که بیش از ۸۰ سال قدمت دارد فقط با یک بخاری کوچک گرم می‌شود؛ چرا که درهای چوبی کلفت، پنجره‌های دوجداره و دیوارهای کلفت مانع از انتقال حرارت به خارج آن می‌شود.
مصطفی حضرتی در گفتگو با خبرنگار مهر با تأکید به اینکه در کل ساختمان حتی یک تیرآهن استفاده نشده و در سقف و بنا از تیرهای چوبی‌استفاده کرده‌اند، اضافه کرد: به حدی ساخت این بنا با ظریف‌کاری همراه است که در تابستان‌ها خنک و در زمستان‌ها به حد کافی گرم است.
وی افزود: دیوارهای این بنا به عرض یک متر با گل و کاه‌گل عایق‌بندی شده است و در چوبی پنجره‌ها نیز به مانند عایق گرما و صوت عمل می‌کند.
رئیس گروه عمران نظام‌مهندسی ساختمان استان تأکید دارد که امروز پرت حرارتی معضل جدی در ساخت‌وسازها است و در استانی مانند اردبیل که منطقه سردسیر است ساخت‌وسازها بدون تمهیدات سازه‌ای اجرا می‌شود.
شهبازی تأکید کرد: کاهش قطر دیوار و استفاده از سنگ پلاک به عنوان نمای ساختمان موجب شده ساختمان هیچ عایق حرارتی نداشته باشد.
وی افزود: در استان‌های گرمسیر مانند یزد، کرمان و سیستان و بلوچستان به منظور جلوگیری از ورود گرمای بیرون به داخل ساختمان از کاه‌گل استفاده می‌شود و روی آن یک لایه نازک گچ کار می‌کنند؛ در حالی که در خود اردبیل پیش از این استفاده می‌شد و امروز هم به جای گچ‌وخاک می‌توان از کاه‌گل استفاده کرد.
وی معتقد است این اقدام به اضافه استفاده از آجر سه سانتی در نمای ساختمان نه تنها برای زیبایی بیشتر ساختمان مؤثر است بلکه تا حد قابل‌توجهی از پرت حرارتی خواهد کاست و موجب صرفه‌جویی در مصرف یک سوم از انرژی مصرفی فعلی می‌شود.
مطبخ حریم خانه بود
گرفتاری ساخت‌وسازهای امروزی تنها در بی تفاوتی به مصالح بومی نیست. زمانی سقف خانه‌ها بلند اجرا می‌شد تا تبادل جریان هوایی برقرار شود. در چوبی خانه‌ها کوتاه اجرا می‌شد تا فروتنی را به ساکنان بیاموزد و هر یک از خانه‌ها اندرونی و بیرونی، دهلیز و راهروهایی داشت تا حریم خلوت ساکنان حفظ شود.
به عقیده استاد دانشگاه‌های اردبیل توجه به مؤلفه‌های معماری ایرانی اسلامی حلقه گمشده آرامش کنونی است.
دباغ عبداللهی تأکید دارد که در معماری سنتی ایرانی اسلامی فضاهای مختلف برای عملکردهای مختلف تعریف می‌شد و به مسائل مختلف از جمله فرهنگ، اقلیم و مذهب توجه نشان می‌دادند.
وی افزود: در واقع ساخت‌وساز به شکلی بود که بتواند پاسخگوی نیاز ساکنان باشد و تمامی نیازهای معنوی و مادی وی را فراهم سازد و اگر معمار محدودیتی به دلیل شرایط ایجاد می‌کرد در جای دیگر این محدودیت را جبران می‌ساخت.
معماری ایرانی اسلامی آثار ماندگاری در اردبیل دارد. نمونه این معماری کم نظیر را می‌توان در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که به ثبت جهانی رسیده است، مشاهده کرد. به تعبیر این استاد دانشگاه فضاهای آن به شکلی که کمترین ناراحتی را داشته باشد تعریف شده است.
بااین‌وجود امروز الگوبرداری صرف از سبک‌های معماری غربی موجب شده پذیرایی‌های بزرگ و بی‌استفاده در کنار آشپزخانه‌های اوپن حریم خانه را متأثر سازد.
به گفته رئیس گروه تخصصی عمران نظام‌مهندسی ساختمان امروز خود غربی‌ها از آشپزخانه اوپن به نیمه اوپن رسیده‌اند و در خود اردبیل با آویختن پرده و دیوارهای مجازی این نیاز رفع می‌شود.
به جای تعریف فضاهای این چنینی لازم است فضاهایی که به دانش، ادراک و آرامش بیشتر ساکنان کمک می‌کند تعریف کرد و به عنوان مثال بخشی از پذیرایی‌هایی بزرگ را به فضاهای کتابخانه‌ای اختصاص داد
شهبازی تصریح کرد: مطبخ در گذشته حریم امنی برای پخت‌وپز بود و مانع از ناراحتی کدبانوی خانه می‌شد؛ در حالی که امروز خانم‌ها کمتر تمایل دارند که مهمان دعوت کنند چرا که بوی غذا و ریخت‌وپاش آشپزخانه در آشپزخانه اوپن دیده می‌شود.
وی متذکر شد: به جای تعریف فضاهای این چنینی لازم است فضاهایی که به دانش، ادراک و آرامش بیشتر ساکنان کمک می‌کند تعریف کرد و به عنوان مثال بخشی از پذیرایی‌هایی بزرگ را به فضاهای کتابخانه‌ای اختصاص داد.
به عقیده یکی از شهروندان فضای فعلی خانه‌ها در اردبیل موجب شده حتی خانواده‌ها از هم دور شوند.
علیرضا صلاحی در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: امروز خانواده‌های اردبیلی در محاصره کریستال ها، مبلمان لوکس و تزئینات گران‌قیمت هستند اما احساس آرامش نمی‌کنند.
وی تأکید دارد که دلیل آن نوع ساخت‌وسازها است و اینکه شکل خانه‌ها بدون اینکه فرهنگ ما تغییر کند، با تغییر همراه بوده است.
این اظهارات در وضعیتی مطرح می‌شود که الگوبرداری از معماری غربی به رقابت مهندسان و شهروندان تبدیل شده است.
تا جایی که امروز کارشناسان نگران سلامت روان کودکانی هستند که در چنین فضاهایی بدون تأمین نیازهای اصلی پرورش یافته و آرامش عمیق یک خانه گرم را نمی‌توانند تجربه کنند
ونوس بهنود
منبع : خبرگزاری مهر
