بازآفرینی شهری سیاستی جامع و یکپارچه برای حل مشکلات شهرها است به نحوی که منجر به ارتقای شاخص‌های زیست‌پذیری و کیفیت زندگی شهروندان شود. بازآفرینی شهری در برگیرنده شبکه ای از اقدامات و برنامه های منعطف در مقیاس های فضایی مختلف و در مسیر اهداف توسعه پایدار است. این رویکرد همه‌جانبه، مشارکتی، فرایند مبنا، راهبردی، شهرنگر و اجتماع‌محور سیاست ها و برنامه های بازآفرینی است که در تمامی سطوح، مشارکت حداکثری کنشگران و ذینفعان، به ویژه مردم را به همراه دارد.
با گذشت بیش از دو دهه از شروع برنامه ها و اقدامات بهسازی و نوسازی در ایران، تعریف و تبیین یک چارچوب نظری برای این دسته از برنامه ها و اقدامات منطبق بر ویژگی های پهنه های ناکارآمد و نیز تبیین سندی یکپارچه برای الزام آور نمودن این برنامه و سیاست ها ضرورت یافت. بازاندیشی در انگاره های توسعه شهری با تأکید بر ارتقای شاخص های زیست پذیری و کیفیت زندگی شهری در قالب سیاست بازآفرینی شهری نخستین گامی بود که در این دوره از دولت در برنامه و اقدامات بهسازی و نوسازی شهری موردتوجه قرار گرفت. شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری بعنوان متوّلی این بخش در وزارت راه و شهرسازی تمامی سیاست ها، برنامه ها و اقدامات خود را بر این اساس مورد بازنگری و تدقیق قرار داد.
در راستای توجه دولت دوازدهم به ارتقای کیفیت زندگی شهروندان در سراسر نقاط کشور، وزارت راه و شهرسازی با ارزیابی و آسیب‌شناسی سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقدامات به عمل آمده در حوزه بهسازی و نوسازی شهری و همچنین بازخوانی شهر امروز و شناخت صحیح مسائل و مشکلات گریبان‌گیر شهرها، با آگاهی از مسائل و چالش‌های پیش‌رو و نیز ظرفیت‌های موجود، سیاست جدیدی را در قالب یک دستور کار شهری نوین با عنوان " برنامه ملی باز آفرینی شهری پایدار امید " ارائه کرده است. این برنامه شامل بخش های مختلفی از جمله توانمندسازی ساکنان بافت، ارتقای خدمات زیربنایی ، رو بنائی و مقاوم سازی واحدهای مسکونی می شود که قرار بر این است این برنامه در مرحله اول از بخش مسکن آغاز شود.در گزارش ذیل به بررسی اهم موارد این برنامه خواهیم پرداخت.
۳۰ درصد جمعیت کشور ساکن بافت های ناکارآمد
در حال حاضر سه گونه بافت‌های تاریخی، ناکارآمد میانی (فرسوده) و سکونتگاه‌های غیررسمی (حاشیه) تعریف شده است که طبق مطالعات اولیه در ۵۴۳ شهر از حدود بیش از ۱۲۰۰ شهر کشور، ۲۷۰۰ محله شامل سه گروه بافت شهری می‌شوند که بالغ بر ۱۴۱ هزار هکتار از اراضی شهری را به خود اختصاص داده‌اند که حدود ۲۰ درصد مساحت شهری می‌شود.براساس آمار بدست امده در حدود ۱۹ میلیون نفر یعنی حدود ۳۰ درصد جمعیت کشور دچار بد مسکنی هستند.
شاخص فقر شهری
کاهش فقر شهری، جلوگیری از بحران هویت و آسیب های اجتماعی از مزیت های نوسازی بافت های محلات هدف بازآفرینی است تا با نوسازی این بافت ها سالانه طبق برنامه ششم توسعه 270 محله ناکارآمد شهری در برابر حوادث و بلایای طبیعی تقویت شوند.
بعبارت دیگر اولین شاخص فقر شهری است، اما نه‌فقط به‌عنوان فقر از نظر اقتصادی بلکه از ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تمامی ابعاد آن انتخاب شده است.متأسفانه آسیب‌های اجتماعی در این محلات روز به روز چشم‌گیرتر خود را نشان می‌دهند . افت منزلت مکانی و بحران هویتی بعنوان دغدغه دولت برای اجرای طرح ملی بازآفرینی شهری است . با نگاهی به شهرهای که قدمت‌هایی طولانی داشته اند به این نکته می رسیم ، که نقاط و بافت های در این شهرها وجو دارند که در زمان خود بعنوان مناطق کلیدی اقتصادی و اجتماعی، فرهنگی و حتی تعیین‌کننده مفهوم شهر و مدنیت همان نقطه‌ای بوده اند که امروز به‌عنوان محله ناکارآمد شهری نام گرفته است
ارتقاء تاب آوری شهری
افت منزلت مکانی و بحران هویتی بعنوان دغدغه دولت برای اجرای طرح ملی بازآفرینی شهری است . با نگاهی به شهرهای که قدمت‌هایی طولانی داشته اند به این نکته می رسیم ، که نقاط و بافت های در این شهرها وجو دارند که در زمان خود بعنوان مناطق کلیدی اقتصادی و اجتماعی، فرهنگی و حتی تعیین‌کننده مفهوم شهر و مدنیت همان نقطه‌ای بوده اند که امروز به‌عنوان محله ناکارآمد شهری نام گرفته است.یکی از جدی‌ترین موضوعات، پایین بودن تاب‌آوری این نقاط شهری است.
در واقع تاب‌آوری صرفاً ساختمان و کالبد نیست، ، ارتقا کیفیت زندگی شهروندان و ارتقاء مسایل زیست محیطی در شهرها و به خصوص کلانشهرها را هم دربر میگیرد و بعنوان یکی از اهداف برنامه ملی باز آفرینی شهری پایدار امید به شمار می آید
برنامه های غیر کالبدی و نرم افزاری
توسعه توانمندی های افراد ، گروه ها و جوامع در محلات هدف باز آفرینی شهری فرایندی است که در آن قدرت و توانایی اعضای اجتماع برای کنترل و هدایت زندگیشان افرایش می یابد . در این فرایند از طریق نهاد سازی ، ظرفیت سازی و ابزار سازی افراد و گروه ها ظرفیت لازم برای مشارکت فعال در جهت تحقق اهداف اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی توسعه اجتماعات محلی را بدست می آورند .
در بخش راه اندازی نهادهای اجتماعی و مدنی در محله های هدف باز آفرینی شهری و بمنظور توسعه جوامع محلی ، جلب مشارکت های مردمی و ارتقای سهم و نقش اعضای جوامع محلی همچنین برای ایجاد فرصت های آموزش برای مردم به منظور ارتقای آگاهی ، دانش و توسعه مهارت های آنها در جهت بهبود همه جانبه کیفیت زندگی آنان و در ابزار سازی ، ایجاد ابزارهای لازم مالی و حقوقی در جهت تقویت و تسهیل جریان باز آفرینی شهری از طریق شناسایی موانع و ارائه راه حل های ویژه مانند اصلاح آئین نامه ها ، قوانین و دستور العمل های لازم ، ارایه بسته های تشویقی ، معافیت ها و تسهیلات
باید در مفهوم ارتقا توانمندی‌های اقتصادی، اجتماعی و نهادی مردم ساکن در محله، تعریف گردد به همین خاطر در ابتدا نهادسازی انجام و جوامع محلی توسعه یابد. همچنین مردم حضور مشارکتی در تدوین، تبیین و اجرای برنامه بزآفرینی شهری داشته باشند.
همچنین باید ظرفیت‌سازی برای افزایش سطح دانش و مهارت مردم به عنوان مشارکت کنندگان انجام شود.البته در حوزه کالبدی، نوسازی و مقاوم سازی ساختمان، توسعه خدمات روبنایی و ارتقا خدمات زیربنایی جزو برنامه کاری قرار دارد و کالبد، رکن اصلی برنامه بازآفرینی شهری است.
برنامه های غیر کالبدی و ترویجی
برنامه ملی باز آفرینی شهری پایدار امید و در بخش غیر کالبدی و ترویجی به سه بخش نهادینه سازی – شبکه سازی و جریان سازی مورد توجه است . در نهادینه سازی موضوع پایدار سازی برنامه ها و اقدامات به صورت هم افزا و یکپارچه از طریق مستند سازی و ایجاد پایگاه داده ها ، ارزیابی و پایش همه جانبه اقدامات و برنامه ها ، بروز رسانی و مدیریت دانش و اصلاح فرایند ها و ساختار های مدیریت و برنامه ریزی مورد توجه است
هدف از شبکه سازی در باز آفرینی شهری ایجاد همافزایی و پرهیز از موازی کاری از طریق ایجاد گروهها و شبکه های همیاری ؛ فراهم آوردن سازو کارهای نهادی و حقوقی برای همکاری افقی و عمودی و بــه کاربــردن طیــف متنوعــی از ابزارهــای مشــارکت جویــی میــان تمامــی کنشــگران همچنین در جریان سازی باز آفرینی شهری نیز تلاش می شود با مطالعه و ایجاد جریانی عمومی و فراگیر در میان شهروندان از طریق ترویج و اطلاع رسانی در سطوح مختلف ؛ کنشگران مدیریــت و حمایــت از برنامه هــای فرهنگــی، نشســتها و همایشهــای تخصصــی ؛ برگزاری دورههای آموزشی و تولید مستندات و منابع کاربردی بتوانیم اقدامات موثری داشته باشیم .
محله به‌عنوان یک سازمان اجتماعی
جریان بازآفرینی شهری مبنی بر رویکرد جامع و یکپارچه است که پاسخگوی همه چالش‌های پیش روی این محلات خواهد بود. لذا فرایند آن باید پیشگیری و حل مسئله باشد تا بتواند بهبود پایدار در حوزه کاربری، اقتصادی، اجتماعی و محیطی ایجاد کند.
باید به این مسئله اذعان داشت که «محله به‌عنوان یک سازمان اجتماعی، محور اصلی رویکرد دولت است» و در همین راستا باید ارتقا زندگی شهروندان، ارتقا زیست پذیری شهری و افزایش حکم روایی محلی هدف اصلی قرار گیرد.
بعبارت دیگر محله یک کالبد ساختمانی همراه با معابر نیست، بلکه یک سازمان اجتماعی است که فرهنگ خاص خود را دارد و نیازمند کالبدی است که مبتنی بر فرهنگ همان سازمان شکل بگیرد و تاب‌آوری مطلوب متناسب با حداقل میانگین شهری را دارا باشد.
باز آفرینی سالانه 270محله در بافت های ناکار آمد شهری
طبق برنامه ششم توسعه سالانه باید ۲۷۰ محله ساماندهی شود بعبارت دیگر تا پایان برنامه ششم توسعه یعنی تا سال ۱۴۰۰باید ۱۳۳۴ محله ( حدود ۶۶ هزار هکتار) از مجموع ۱۴۱ هزار هکتار بافت ناکار آمد شهری باز آفرینی و نوسازی شود
ساخت سالانه ۱۰۰ هزار واحد در برنامه ملی بازآفرینی شهری
طبق برنامه ابلاغی برنامه ملی بازآفرینی شهری سالانه ۱۰۰ هزار واحد مسکن می بایست در محلات هدف باز آفرینی ساخته شود و هر چند طبق مطالعات قبلی نیاز هر محله ۳۰۰ هزار واحد بود اما به جهت اینکه دولت باید منابع تسهیلاتی را تامین می کرد، تعداد واحد‌ها به طور واقع بینانه و متناسب به نیاز واقعی کاهش یافت و به عدد ۵۰۰ هزار واحد در طول برنامه ششم رسید.
انتظار ما برا ین است توسعه گران و تسهیل‌گران به عنوان حلقه بین دولت، شهرداری حضور جدی داشته باشند و با تمام ظرفیت ورود پیدا کنند و بخش خصوصی ورود پیدا کنند تا جریان اصلی برنامه محقق شود.و بخش خصوصی و بانک‌ها بیشترین نقش در تولید مسکن را در این برنامه ایفا کنند .
اختصاص 30 درصد بودجه دستگاههای مدیریت شهری به امر باز آفرینی شهری
رئیس جمهور در ۱۹ بهمن ماه سال جاری در دهه مبارک فجر در سی و نهمین ستاد ملی بازآفرینی شهری به عنوان رئیس ستاد ، فرمان آغاز اجرای "برنامه ملی باز آفرینی شهری پایدار امید "را به استانداران سراسر کشور صادر و به تیم اقتصادی و وزارت راه و شهرسازی تکلیف کرد که این برنامه باید به سر انجام برسد.
مقرر شد تمامی دستگاههای فعال در شهرها که از بودجه عمومی دولتی استفاده می کنند، ۳۰ درصد از منابع خود را صرفا برنامه ملی بازآفرینی شهری کنند و سازمان برنامه و بودجه موظف به مبادله موافقت‌نامه ها و نظارت بر این فرایند است.
همچنین قانون نیز مکلف کرده که تمامی اراضی دولتی واقع در بافت‌ها در اختیار وزارت راه و شهرسازی قرار گیرد که این خواسته نیز مورد موافقت قرار گرفت.
درخواست ما از رییس جمهوری در این نشست اختصاص منابع مورد نیاز برای اجرای برنامه بازآفرینی شهری از سهم دولت به مبلغ 4 هزار و 150 میلیارد تومان بود که 2هزار و 500 میلیارد تومان آن از محل وجوده اداره شده است و در اختیار وزارت راه و شهرسازی قرار می گیرد . این 2 هزار و 500 میلیارد تومان منبع ارایه وام های 50 میلیون تومانی به توسعه گران خواهد بود که به دولت باز پس گردانده می شود.
هزار و 500 میلیارد تومان دیگر بابت احداث خدمات زیربنایی و روبنایی است و همچنین 150 میلیارد تومان هم صرف ودیعه مسکن خواهد شد.
واگذاری اراضی دولتی به توسعه گران
بر اساس برنامه ملی باز آفرینی شهری پایدار امید ؛ اراضی دولتی بدون نرخ گذاری در اختیار توسعه گران قرار میگیرد و توسعه گران حدود۵۰ درصد از واحدهای ساخته شده در اراضی دولتی را باید با ساکنان همان محله معاوضه یا به فروش برساند. همچنین کسانی که علاقه مند به معاوضه ساختمان‌های آسیب‌پذیر خود هستند نیز با ضریب حد اقل ۱.۲ بدون پرداخت مبلغ اضافی با واحد ساخته شده در اراضی دولتی معاوضه می‌کنند. (یک واحد ۶۰ متری فرسوده با واحد ۷۲ متری در اراضی دولتی معاوضه می‌شود).
در همین راستا برای جذب مشتری برای املاک توسعه گران، کاهش نرخ تسهیلات صندوق مسکن یکم برای خرید خانه در بافت فرسوده به از ۸ به ۶ درصد تصویب شده است .
ما آمادگی داریم براساس ظرفیت ها و پناسیل موجود در استانها ، اراضی مناسب واگذار کنیم . امید داریم این حرکت خوبی در جهت جریان سازی صنعت ساخت در کشور و سکوی شروعی برای رونق بازار ساخت و ساز مسکن با حمایت رئیس جمهوری از برنامه ملی بازآفرینی شهری باشد.
در پایان باید به این نکته اشاره داشت ، که ضرورت استحکام بخشی و مقاوم‌سازی بناهای شهری و باز آفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری به عنوان یک پروژه ملی و مهم دولت دوازدهم نیازمند عزم ملی است و با مشارکت مردم بعنوان بازیگران اصلی و بکارگیری از ظرفیت ، توان و پتانسیل همه دستگاه ذیر بط از جمله وزارت راه و شهرسازی، شهرداری‌ها ، بخش خصوصی و دستگاههای عضو ستادهای باز آفرینی شهری پایدار در سطح استانها و ملی به منصه ظهور خواهد رسید .
مهندس هوشنگ عشایری – معاون وزیر راه و شهر سازی و مدیر عامل شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران
منبع : سالنامه نوروزی روز نامه ایران - اسفند 1396 - صفحات 76 الی 77
