با گذشت بیش از دو دهه از شروع برنامه‌ها و اقدامات بهسازی و نوسازی در ایران، تعریف و تبیین یک چارچوب نظری برای این دسته از برنامه‌ها و اقدامات منطبق بر ویژگی‌های پهنه‌های ناکارآمد و نیز تبیین سندی یکپارچه برای الزام آور نمودن این برنامه و سیاست‌ها ضرورت یافت. بازاندیشی در انگاره‌های توسعه شهری با تأکید بر ارتقای شاخص‌های زیست‌پذیری و کیفیت زندگی شهری در قالب سیاست بازآفرینی شهری نخستین گامی بود که در این دوره از دولت در برنامه و اقدامات بهسازی و نوسازی شهری موردتوجه قرار گرفت.
شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری بعنوان متوّلی این بخش در وزارت راه و شهرسازی تمامی سیاست ها، برنامه ها و اقدامات خود را بر این اساس مورد بازنگری و تدقیق قرار داد. در راستای توجه دولت دوازدهم به ارتقای کیفیت زندگی شهروندان در سراسر نقاط کشور، وزارت راه و شهرسازی با ارزیابی و آسیب‌شناسی سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقدامات به عمل آمده در حوزه بهسازی و نوسازی شهری و همچنین بازخوانی شهر امروز و شناخت صحیح مسائل و مشکلات گریبان‌گیر شهرها، با آگاهی از مسائل و چالش‌های پیش‌رو و نیز ظرفیت‌های موجود، سیاست جدیدی را در قالب یک دستور کار شهری نوین با عنوان " برنامه ملی باز آفرینی شهری پایدار امید " ارائه کرده است. این برنامه شامل بخش های مختلفی از جمله توانمندسازی ساکنان بافت، ارتقای خدمات زیربنایی ، رو بنائی و مقاوم سازی واحدهای مسکونی می شود.در گزارش ذیل به بررسی اهم موارد این برنامه خواهیم پرداخت.
در مقدمه باید اذعان داشت که در حال حاضر سه گونه بافت‌های تاریخی، ناکارآمد میانی (فرسوده) و سکونتگاه‌های غیررسمی (حاشیه) در ۵۴۳ شهر و در حدود بیش از ۱۲۰۰ شهر کشو شناسایی و مطالعه شده اند بعبارت دیگر ۱۴۱ هزار هکتار از اراضی شهری و در مجموع ۲۷۰۰ محله بعنوان بافت های ناکارآمد شهری در کشور شنا سایی شده اند .در واقع در حدود ۳۰ درصد جمعیت کشور با جمعیت در حدود ۱۹ میلیون نفر دچار بد مسکنی هستند.
در برنامه ملی باز آفرینی شهری پایدار امید آمده است که دولت و شهرداری ها باید سالانه به حدود ۲۷۰ محله ورود کنند، اما به این معنی نیست که هر سال ۲۷۰ محله را به اتمام برسانیم بلکه شروع پروژه در این ۲۷۰ محله است که فعالیت های کالبدی وغیر کالبدی را شامل می شود.
بخش مهمی از این موضوع به مشارکت مردم محله بر می گردد چون یکی از محوری ترین مسائل در این طرح مشارکت مردم محله است که در این طرح وجود دارد و به همین دلیل کمی اجرای طرح زمان بر می شود زیرا باید گروه‌های مشارکت محلی شکل بگیرند و در نهایت وارد مذاکره شوند و منتج به ایجاد مطالبه مردم گردد پس ما در محلات ابتدا نیازمند ظرفیت‌سازی ؛ شبکه سازی ؛ نهادسازی و ابزار سازی هستیم.
اعتقاد بر این است؛ به محض اینکه جریان شبکه‌سازی اتفاق افتاد از داخل محله نیازهای آن محله دریافت می‌شود و ما می توانیم کار خود را آغاز کنیم. خوشبختانه تا کنون بالغ بر ۱۰۰ محله را در کشور با چنین فرایندی پیش بینی کرده ایم و عملاً درگیر هستند ، در بعضی از این محله مشارکت مردمی خیلی جدی و پر رونق و فعال هست و در بعضی از محله های های دیگر کم رونق و در ابتدای کار است.
پس بنابراین ارتقا کیفیت زندگی شهروندان و ارتقاء مسایل زیست محیطی در شهرها و به خصوص کلانشهرها را هم دربر میگیرد و بعنوان یکی از اهداف مهم در برنامه ملی باز آفرینی شهری پایدار امید به شمار می آید.
در برنامه ملی باز آفرینی شهر پایدار امید به دو برنامه غیر کالبدی و نرم افزاری و غیر کالبدی و ترویجی توجه شایانی شده است که در خصوص برنامه غیر کالبدی و نرم افزاری ؛ توسعه توانمندی های افراد ، گروه ها و جوامع در محلات هدف باز آفرینی شهری توجه شده و بر اساس آن قدرت و توانایی اعضای اجتماع برای کنترل و هدایت زندگیشان افرایش می یابد . در این فرایند از طریق نهاد سازی ، ظرفیت سازی و ابزار سازی افراد و گروه ها ظرفیت لازم برای مشارکت فعال در جهت تحقق اهداف اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی توسعه اجتماعات محلی را بدست می آورند .
در بخش راه اندازی نهادهای اجتماعی و مدنی در محله های هدف باز آفرینی شهری و بمنظور توسعه جوامع محلی ، جلب مشارکت های مردمی و ارتقای سهم و نقش اعضای جوامع محلی همچنین برای ایجاد فرصت های آموزش برای مردم به منظور ارتقای آگاهی ، دانش و توسعه مهارت های آنها در جهت بهبود همه جانبه کیفیت زندگی آنان و در ابزار سازی ، ایجاد ابزارهای لازم مالی و حقوقی در جهت تقویت و تسهیل جریان باز آفرینی شهری از طریق شناسایی موانع و ارائه راه حل های ویژه مانند اصلاح آئین نامه ها ، قوانین و دستور العمل های لازم ، ارایه بسته های تشویقی ، معافیت ها و تسهیلات نگاه ویژه ای در این برنامه شده است
در همین راستا باید مفهوم ارتقا توانمندی‌های اقتصادی، اجتماعی و نهادی مردم ساکن در محله، تعریف گردد به همین خاطر در ابتدا نهادسازی انجام و جوامع محلی توسعه یابد. همچنین مردم حضور مشارکتی در تدوین، تبیین و اجرای برنامه بزآفرینی شهری داشته باشند.
همچنین باید ظرفیت‌سازی برای افزایش سطح دانش و مهارت مردم به عنوان مشارکت کنندگان انجام شود.البته در حوزه کالبدی، نوسازی و مقاوم سازی ساختمان، توسعه خدمات روبنایی و ارتقا خدمات زیربنایی جزو برنامه کاری قرار دارد و کالبد، رکن اصلی برنامه بازآفرینی شهری است .
در خصوص برنامه های غیر کالبدی و ترویجی نیز به سه بخش نهادینه سازی – شبکه سازی و جریان سازی مورد توجه شده است . در نهادینه سازی موضوع پایدار سازی برنامه ها و اقدامات به صورت هم افزا و یکپارچه از طریق مستند سازی و ایجاد پایگاه داده ها ، ارزیابی و پایش همه جانبه اقدامات و برنامه ها ، بروز رسانی و مدیریت دانش و اصلاح فرایند ها و ساختار های مدیریت و برنامه ریزی از اهم موارد است.
منظور از شبکه سازی در باز آفرینی شهری ایجاد همافزایی و پرهیز از موازی کاری از طریق ایجاد گروهها و شبکه های همیاری ؛ فراهم آوردن سازو کارهای نهادی و حقوقی برای همکاری افقی و عمودی و بــه کاربــردن طیــف متنوعــی از ابزارهــای مشــارکت جویــی میــان تمامــی کنشــگران است . همچنین در جریان سازی باز آفرینی شهری نیز تلاش می شود با مطالعه و ایجاد جریانی عمومی و فراگیر در میان شهروندان از طریق ترویج و اطلاع رسانی در سطوح مختلف ؛ کنشگران مدیریــت و حمایــت از برنامه هــای فرهنگــی، نشســتها و همایشهــای تخصصــی ؛ برگزاری دورههای آموزشی و تولید مستندات و منابع کاربردی بتوانیم اقدامات موثری داشته باشیم .
همچنین اعتقاد بر این است ؛ اجرای برنامه ملی باز آفرینی شهری پایدار امید خود باعث کاهش فقر شهری، جلوگیری از بحران هویت و آسیب های اجتماعی به همراه خواهد داشت. بعبارت دیگر اولین شاخص فقر شهری است، اما نه‌فقط به‌عنوان فقر از نظر اقتصادی بلکه از ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تمامی ابعاد آن انتخاب شده است.متأسفانه آسیب‌های اجتماعی در این محلات روز به روز چشم‌گیرتر خود را نشان می‌دهند . افت منزلت مکانی و بحران هویتی بعنوان دغدغه دولت برای اجرای طرح ملی بازآفرینی شهری است . با نگاهی به شهرهای که قدمت‌هایی طولانی داشته اند به این نکته می رسیم ، که نقاط و بافت های در این شهرها وجو دارند که در زمان خود بعنوان مناطق کلیدی اقتصادی و اجتماعی، فرهنگی و حتی تعیین‌کننده مفهوم شهر و مدنیت همان نقطه‌ای بوده اند که امروز به‌عنوان محله ناکارآمد شهری نام گرفته است.
در خصوص ساخت مسکن در محلات هدف باز آفرینی شهری بایدگفت ، همانطور که همگان مطلع هستند ، فرایند ساخت مسکن که یک برنامه تولیدی و در حدود ۲۶۰ صنعت متصل به صنعت ساختمان است و به طور اتوماتیک رونق اقتصادی و تولید در حوزه مسکن را به دنبال خواهد داشت و ادامه آن نیز اشتغال پایدار می شود .
طبق برنامه ابلاغی برنامه ملی بازآفرینی شهری سالانه ۱۰۰ هزار واحد مسکن می بایست در محلات هدف باز آفرینی ساخته شود و هر چند طبق مطالعات قبلی نیاز هر محله ۳۰۰ هزار واحد بود اما به جهت اینکه دولت باید منابع تسهیلاتی را تامین می کرد، تعداد واحد‌ها به طور واقع بینانه و متناسب به نیاز واقعی کاهش یافت و به عدد ۵۰۰ هزار واحد در طول برنامه ششم رسید.
انتظار ما برا ین است توسعه گران و تسهیل‌گران به عنوان حلقه بین دولت، شهرداری حضور جدی داشته باشند و با تمام ظرفیت ورود پیدا کنند و بخش خصوصی ورود پیدا کنند تا جریان اصلی برنامه محقق شود.و بخش خصوصی و بانک‌ها بیشترین نقش در تولید مسکن را در این برنامه ایفا کنند .
همچنین بر اساس برنامه ملی باز آفرینی شهری پایدار امید ؛ اراضی دولتی بدون نرخ گذاری در اختیار توسعه گران قرار میگیرد و توسعه گران حدود۵۰ درصد از واحدهای ساخته شده در اراضی دولتی را باید با ساکنان همان محله معاوضه یا به فروش برساند. همچنین کسانی که علاقه مند به معاوضه ساختمان‌های آسیب‌پذیر خود هستند نیز با ضریب حد اقل ۱.۲ بدون پرداخت مبلغ اضافی با واحد ساخته شده در اراضی دولتی معاوضه می‌کنند. (یک واحد ۶۰ متری فرسوده با واحد ۷۲ متری در اراضی دولتی معاوضه می‌شود).
در همین راستا برای جذب مشتری برای املاک توسعه گران، کاهش نرخ تسهیلات صندوق مسکن یکم برای خرید خانه در بافت فرسوده به از ۸ به ۶ درصد تصویب شده است .
شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران به نمایندگی از وزارت راه و شهر سازی آمادگی دارد براساس ظرفیت ها و پناسیل موجود در استانها ، اراضی مناسب واگذار کند . امید داریم این حرکت خوبی در جهت جریان سازی صنعت ساخت در کشور و سکوی شروعی برای رونق بازار ساخت و ساز مسکن با حمایت رئیس جمهوری از برنامه ملی بازآفرینی شهری باشد.
در پایان باید به این نکته اشاره داشت ، که ضرورت استحکام بخشی و مقاوم‌سازی بناهای شهری و باز آفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری به عنوان یک پروژه ملی و مهم دولت دوازدهم نیازمند عزم ملی است و با مشارکت مردم بعنوان بازیگران اصلی و بکارگیری از ظرفیت ، توان و پتانسیل همه دستگاه ذیر بط از جمله وزارت راه و شهرسازی، شهرداری‌ها ، بخش خصوصی و دستگاههای عضو ستادهای باز آفرینی شهری پایدار در سطح استانها و ملی به منصه ظهور خواهد رسید .
برای آنکه برنامه ملی باز آفرینی شهری پایدار امید به خوبی اجرا شود جناب آقای دکتر حسن روحانی رییس جمهور محترم کشورمان در ۱۹ بهمن ماه سال جاری در ایام دهه مبارک فجر در سی و نهمین ستاد ملی بازآفرینی شهری به عنوان رئیس ستاد ، فرمان آغاز اجرای این برنامه را به استانداران سراسر کشور صادر و به تیم اقتصادی و وزارت راه و شهرسازی تکلیف کرد که این برنامه باید به سر انجام برسد.
مقرر شد تمامی دستگاههای فعال در شهرها که از بودجه عمومی دولتی استفاده می کنند، ۳۰ درصد از منابع خود را صرفا برنامه ملی بازآفرینی شهری کنند و سازمان برنامه و بودجه موظف به مبادله موافقت‌نامه ها و نظارت بر این فرایند است.
در پایان باید به این نکته اشاره داشت ، که ضرورت استحکام بخشی و مقاوم‌سازی بناهای شهری و باز آفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری به عنوان یک پروژه ملی و مهم دولت دوازدهم نیازمند عزم ملی است و با مشارکت مردم بعنوان بازیگران اصلی و بکارگیری از ظرفیت، توان و پتانسیل همه دستگاه ذیر بط از جمله وزارت راه و شهرسازی، شهرداری‌ها ، بخش خصوصی و دستگاههای عضو ستادهای باز آفرینی شهری پایدار در سطح استانها و ملی به منصه ظهور خواهد رسید.
* مهندس هوشنگ عشایری - معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت عمران و بهسازی شهری ایران
منبع – پایگاه خبری وزارت راه و شهر سازی
