فرهیخته گرامی
با سلام و احترام
به استحضار می رساند دفتر هفتم از سلسله نشستهای موضوعی شرکت عمران و بهسازی شهری ایران با عنوان «مروری بر تجربه های بهسازی و نوسازی مسکن در ایران» با برگزاری 6 نشست به پایان رسید. دبیری علمی این دفتر را جناب آقای دکتر مظفر صرافی بر عهده داشتند. ایشان پیش نویس اولیه ای را با عنوان «رهنمودهائی برآمده از برخی تجارب بهسازی و نوسازی مسکن شهری ایران» تهیه کردند که از طریق هم اندیشی و بهره مندی از خرد جمعی بستر تکمیل و تدقیق آن فراهم آید. لذا ضمن تشکر از همراهی صمیمانه شما بزرگواران تقاضا میشود با اعلام نظرها و نکات ارزنده خود ما را در جمع بندی بهتر یاری بفرمایید. مزید امتنان است حداکثر ظرف 10 روز نقطه نظرات خود را به دفتر مطالعات کابردی شرکت عمران و بهسازی شهری ایران ارسال تا در کمترین زمان ممکن امکان جمع بندی فراهم آید.
به نام پروردگار
رهنمودهائی برآمده از برخی تجارب بهسازی و نوسازی مسکن شهری ایران
در پی پنج نشست ارائه و نقد و بررسی پنج تجربه )بازتنظیم زمین در اصفهان، خانه بهجای خانه در تهران، اسکان پایا در
تبریز، طرح شمس ایرانیان در تهران، و دستورکار 21 در قزوین( در سالن اجتماعات شرکت عمران و بهسازی شهری ایران،
ششمین جلسه به مرور و جمعبندی از این تجارب اختصاص یافت؛ برگرفته از نقطه نظرات مطرح شده در این نشستها )که
به طور میانگین با حضور 60 نفر استادان، مدیران، کارشناسان و دانشجویان طی دوساعت و نیم برگزار شد( رهنمودهای زیر
استخراج شده است:
I. در مجموع باور و رهیافتی متفاوت از گذشته در طرحهای بهسازی و نوسازی مسکن شهری به چشم میخورد که تاکید
بر برنامهریزی و اقدامات فراتر از بعد کالبدی و صرفاً مهندسی در آنها پیشرفتی مناسب است؛ هرچند هنوز با جامعیت،
حضور اثربخش اجتماعات و تبدیل طرح و برنامه به عمل و اجرا در آنها فاصله زیادی است.
II. تالش و اقدامات اخیر طرحهای ارائه شده در اطالعرسانی و حضور مردم بهرهبردار محلی در فرآیند اجرائی مثبت و
متفاوت از گذشته است که توصیه میشود به دربرگیرندگی تمامی مردم محل و مشارکت مؤثر ایشان در فرآیندهای
تصمیمگیری و تصویب فرارویانده شود. در این ارتباط، نهادسازی و ضرفیتسازی برای اجتماع محلی و پیشبینی
سازوکارهای الزامآورحقوقی مرتبط با نهادهای قانونی کنونی در سطح شهر ضروری است.
III. هرچند مشارکت در ارزش افزودۀ ناشی از طرحهای بهسازی و نوسازی مسکن مورد نظرِ مجریان بوده است، لیکن در
تقسیم بین سرمایهگذار و مالکان سابق مورد رضایت و عادالنه نبوده است. ایجاد نهاد توسعۀ محله در برقراری مذاکرۀ
منصفانه و شراکتِ اجتماع محلی )فراتر از صِرف مشارکت(، کمک مهمی به رفع این کاستی خواهد کرد.
IV. هدفگذاری عدم بیرونراندن مالکان ساکن در این طرحها مورد تایید است اما دغدغۀ جدی در تمامی طرحهای
بهسازی و نوسازی شهری اینست که با همراه نبودن برنامههای توانمندسازی اجتماعی-اقتصادی برای ساکنان
تهیدست محدودههای هدف، بهسازی و نوسازی، سببسازِ اعیانی شدنِ محله در نتیجۀ افزایش ارزش ساختمانها )در
حالیکه درآمد خانوارها افزایش نیافته است( شود و ساکنان گذشته با فروش ملک جدید )برای استفاده از ارزش فزوده
برای گذران معیشت( باردیگر بهدلیل هزینه کمترِ مسکن، محلهای فرودست و نابسامان برای اقامت را برگزینند و انتقالِ
جغرافیائی مسئله در شهر رخ دهد. از اینرو، الزم است برنامۀ توانمندسازیِ اقتصادی خانوار نیز مدنظر قرار گیرد.
V. باوجود هدفگذاری عدم بیرونراندن مالکان ساکن، بیتوجهی به تکلیفِ اجارهنشینها )که بهطور معمول نادارترین و
آسیبپذیرترین اعضای اجتماع محلی هستند( از اشکاالت این طرحهاست و باید ترتیباتی برای عرضۀ مساکن
استیجاری در استطاعت مالی این گروه با حمایتهای بخش عمومی به عنوان بخشی از هر طرح پیشبینی شود.
VI. از اینکه در برخی از تجارب ارائه شده به مقیاس محله و به تامین خدمات برآمده از بارگذاری جدید )حداقل در سطح
طرح( توجه شده استقبال میشود و در ادامه توصیه میشود در تمامی طرحها اینگونه اقدامات جزیرهای و منفک نباشد
و از طریق نهاد توسعۀ محله درخدمت یکپارچگی ساختار فضائی اجتماع محلی قرار گیرد و نیز با مصوبۀ کمیسیون ماده
پنج، درون طرحهای جامع شهری حک شوند. در همین ارتباط میتوان به تاسیس صندوقی با تزریق بخشی از ارزش
افزودۀ طرحها و دیگر منابع بخش عمومی برای تامین خدمات مورد نیاز محله فکر کرد.
VII. ازآنجا که در تجارب جهانی پی برده شده است که مجتمع کردن فقرا در محلههائی مجزا از شهر )اگرچه در مساکن
جدید( موجب گتوئیشدن و تداوم چرخۀ شریر فرودستی می شود، بهسازی و نوسازی در محالت موجود شهر و ترتیبات
امتزاج و همزیستی اقشار گوناگون شهروندان مثبت تعبیر میشود. اما باید توجه داشت که ورود جمعیت جدید در اثر
افزایش تراکم ساختمانی نیازمند برنامهها و نهادسازی نوینی برای دربرگیرندگی و ایجاد همبستگی اجتماعی برآمده از
تغییر حجم و ترکیب جمعیت است.
VIII. فقدان ارزیابیهای اجتماعی-اقتصادی و محیطزیستی برای تمامی طرحها از نقصانهای جدی است که از سوئی به
هزینه-فایدهها در ابعاد گوناگون برای اجتماعِ محلی توجه نماید و از سوی دیگر به صورت شفاف برای سرمایهگذار و
مالکان، این هزینه-فایده را نشان دهد.
IX. آشکار است که منابع و تسهیالت کافی برای پاسخگوئی در کوتاهمدت به تمامی حجم عظیم نیازهای بهسازی و
نوسازی شهری در برای بخش عمومی در ایران وجود ندارد ؛ از اینرو، تخصیص منابع محدود میتواند موجب کاهش
سرمایۀ اجتماعی )به دلیل رقابت حذفی در گرفتن منابع( شود و جلب مشارکت و بسیج منابع مردمی را مختل کند.
بنابراین الزم است در تصمیمگیریها در حوزۀ عمومی و تخصیص منابع محدود از سازوکارهای حکمروائی شایسته با
حضور تمامی کنشگران محلی استفاده نمود تا سوءظنها و سوءاستفاده برخی را چاره کرد و همبستگی اجتماع محلی و
ظرفیت ادارۀ امور محلی را افزایش داد.
X. اگرچه طرحهای ارائه شده در مقیاسی محدود بودند لیکن باید از این فرصت در جهت پیشبرد رهیافت بازآفرینی شهری
بهره گرفت. در این راستا، حداقلِ واحد فضائی هر اقدامی برای بهسازی و نوسازی شهر، محله باشد و برنامهای همه
جانبه و یکپارچه برای توسعۀ اجتماع محلی مستقر در آن )همچون سندی راهبردی و در پیوند با برنامه توسعۀ شهر و
هماهنگسازِ اقدامات دستگاهها بهویژه از طریق ستادهای بازآفرینی شهری( تدوین گردد. نوآوری در فرآیندِ تدوینِ این
برنامه )مشارکتی، مردمساالرانه، و همیارانه با بخش عمومی بودن( به همان اهمیتِ رسیدن به برآیند آنست.
XI. تاکید میشود در طرحهای جدید مسکن در محدودههای هدف نباید به تکرار الگوهای بهاصطالح "شمال شهری"
پرداخت. بهسازی و نوسازی حدود یکچهارم سطوح شهریِ فرسوده و اسکان غیررسمی با جمعیتی بهتقریب یک سوم
شهرنشینان کشور، فرصتی است برای تحقق بازآفرینی پایدار شهری که الگوهای نوین کاهشِ مصرفِ آب، انرژی و
زمین را همراه با شهرسازیِ اجتماع-محور، با هویت و همساز با طبیعت را ترویج دهد.
XII. رهنمودِ پایانی اینکه هر طرح نوینی برای رفع مشکالتِ نشأت گرفته از فقر شهری، ضروری است که سیاستگذاری
در سطحِ شهر و کشور در نتیجه پشتیبانی گرفتن و همافزائی در محیط وسیعتر و نیز، همراهکردن اقداماتِ نرمافزاری
)برنامههای توانمندسازی اجتماعی-اقتصادی( در راستای توسعۀ اجتماعات محلی را با اقداماتِ سختافزاری همراه کند.
از اینرو، ساختمانسازی و عمرانِ شهر وسیلهای برای هدفِ نیکبختی هموطنان تهیدست در نواحی فرودست شهر
تلقی میشود که بایستۀ این هدفِ عالی، دگرگونی بسیاری از شیوۀ عملِ "از باال" و "مهندسی-مآبِ" کنونی در طرح-
های بهسازی و نوسازی مسکن کشور است.
مظفر صرافی، دبیر علمی نشستهای دفتر هفتم
