معماری در مشهد داستانی چند صد ساله است، اما امروز که به این کلانشهر می‌نگریم، از آن میراث چند صد ساله، تنها گنبد طلایی حضرت رضا (ع) و اماکن زیارتی پیرامون آن باقی مانده و کلیت شهر با معماری اسلامی فاصله بسیاری گرفته است.
به گزارش پايگاه خبری وزارت راه و شهرسازی به نقل از ایرنا، تولد مشهد یا سناباد قدیم به 12 قرن قبل بازمی گردد که پس از شهادت حضرت رضا (ع) به مشهد (شهادتگاه) تغییر نام یافت و از آنجا که معماری هر شهر برگرفته از فرهنگ مردمان آن است، معماری اسلامی بر ساخت و سازهای این شهر سایه انداخت.
گسترش مذهب تشیع در ایران و وجود بارگاه هشتمین امام شیعیان در مشهد، اهمیت معماری این شهر را به لحاظ برخورداری از شاخص های فرهنگ دینی دوچندان کرد و ساخت و سازهای پیرامون حرم مطهر به عنوان گرانیگاه شهر، به گونه ای گسترش یافت که از هر سو گنبد قابل مشاهده باشد.
اما امروز شاید تنها از سمت جنوب مشهد، آنجا که پایانه مسافری قرار گرفته بتوان گنبد طلایی حرم مطهر را از دور مشاهده کرد زیرا انبوه برج های تجاری و مسکونی بیگانه با معماری اسلامی، گرداگرد حرم مطهر آنچنان سربرکشیده اند که دیگر به سختی می توان گنبد طلای حضرت رضا (ع) را دید.
مشهد به دلیل وجود مضجع شریف ثامن الحجج (ع)، در سال 1388 به عنوان پایتخت معنوی ایران شناخته شد و قرار است سال آینده، 2017 میلادی، به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شود و این در حالی است که معماری شهر بویژه پیرامون حرم مطهر کاملا نامتناسب با هویت معنوی این شهر است.
وجود بارگاه منور رضوی در مرکز شهر مشهد غنیمتی برای جهان تشیع است و باید شان و جایگاه بارگاه رضوی (ع) حفظ شود و معماری شهر که برگرفته از فرهنگ مردم است، شاکله مذهبی خود را داشته باشد.
شماری از کارشناسان حوزه معماری و مدیران این بخش، در خصوص چالش های کنونی هویت معماری مشهد و از خودبیگانگی نوینی که این شهر را گرفتار کرده، با خبرنگار ایرنا به گفت و گو نشسته اند.
ارتباط معماری شهر با فرهنگ مردم
یک استاد دانشگاه و عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: معماری از اجزای فرهنگ و فرهنگ به معنای سبک زندگی، هنر، ادبیات و مذهب است لذا معماری یکی از دست ساخته های بشری است که نمادی از فرهنگ محسوب می شود.
دکتر آناهیتا زنده دلان افزود: معماری هر منطقه در واقع مظهر و نماد فرهنگ مردم آن منطقه است زیرا وضعیت فرهنگی به طور کامل روی معماری تاثیر می گذارد.
وی بیان کرد: نمای یک شهر و معماری به کار رفته در ساخت و سازها، نخستین چیزی است که به چشم می آید و رابطه تنگاتنگی بین فرد و فضای اطراف برقرار می کند و از این منظر تاثیر نخستین نگاه به نماهای شهری بیش از هر چیز بر افراد است و این تاثیر بر کسانی که برای نخستین بار وارد شهری می شوند بیشتر است.
وی اظهار کرد: نمای ساختمان ها بخشی از نمای عمومی شهرند که اهمیت بیشتری نسبت به طراحی داخلی بناها دارند زیرا نمای ساختمان ها روی همه افرادی که در این شهر زندگی می کنند؛ تاثیرگذارند.
وی گفت: متاسفانه چشم انسان مانند گوش او نسبت به نابهنجاری ها آنقدر حساس نیست که اگر این گونه بود؛ افراد زودتر به فکر اصلاح نمای شهر می افتادند و معماری شهرها همگون و متناسب با فرهنگ مردم می شد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در طراحی نمای یک ساختمان، جدا از بحث های مربوط به ایمنی، همسو با شرایط محیطی و صرفه جویی در انرژی؛ بخشی مربوط به زیباشناسی ساختمان است که اهمیت زیادی دارد.
وی افزود: در میان شهرهای ایران، مشهد دارای ویژگی خاص مذهبی است و بنابر این متولیان و کارشناسان باید نسبت به اصلاح نمای شهر به لحاظ انطباق با مسائل هویتی و فرهنگی به دلیل شرایط متفاوت شهر مشهد با سایر شهرهای کشور، حساسیت بیشتری باید داشته باشند.
وی بیان کرد: مذهب زیرمجموعه ای از فرهنگ است و برای نشان دادن فرهنگ یک شهر مذهبی، باید در ابتدا نمای شهر تاثیر این فرهنگ بر مردم را بازگو کند اما نمای بعضا ناهماهنگ با هویت مذهبی مشهد، باعث شده این شهر با معماری اسلامی فاصله بگیرد.
این استاد دانشگاه گفت: سالانه بیش از 27 میلیون زائر داخلی و خارجی برای زیارت حرم مطهر رضوی وارد مشهد می شوند و باید نمای شهری تصویر مناسبی از فرهنگ مذهبی این شهر برای گردشگران بوده و تاثیر حرم مطهر به عنوان شاخص مذهبی شهر بر دیگر نماها محرز باشد.
دکتر زنده دلان اظهار کرد: برای اصلاح نمای شهر مشهد باید سیاست های یکسان تنظیم، و فارغ از تقلید صرف، از مبانی مفهومی معماری اسلامی گذشته استفاده کرده و آنرا در قالب نگاه و خواست امروزین بازتعریف کرد.
وی بیان کرد: در نظر گرفتن یک سیاست و قانون کلی برای معماری شهر و تبعیت همه نهادهای مرتبط با آن، یکسان سازی تصمیمات و اقدامات با در نظر گرفتن خواسته های مالکان بناها، می تواند به انطباق معماری شهر مشهد با هویت مذهبی آن کمک کند.
وی با تاکید بر لزوم تدوین یک سبک خاص برای بناهای شهری گفت: یک ساختمان در شهر را نمی توان به شکل منفرد در نظر گرفت زیرا همه بناها در یک شهر باید رساننده یک پیام یا مفهوم باشند اما اگر هر بنا ارسال کننده یک پیام باشد، تاثیر منفی بر ذهن تماشاگر می گذارد.
عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان خراسان رضوی گفت: تعریف یک ساختار کلی برای نماسازی در شهر می تواند به رفع بی نظمی و آشفتگی در معماری آن کمک کند اما این صحبت به معنای یک شکل شدن یا تکرار شدن نما در یک محیط و به کار بردن الگوی یک یکسان در نماها نیست.
نبود طرح جامع مشکل معماری شهر مشهد
عضو هیات مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان خراسان رضوی در خصوص معماری مشهد بویژه در بافت مرکزی شهر، گفت: با توجه به وجود بارگاه ملکوتی ثامن الحجج علی بن موسی الرضا (ع) به نظر می رسد در سالهای اخیر یک طرح جامع که بتواند پاسخگوی نیازهای امروزی بوده و در ضمن دارای الگوی اسلامی – ایرانی باشد، وجود نداشته است.
مهندس محمدعلی انواری افزود: مصالح به کاررفته در نماهای ساختمانهای شهر در برخی موارد شباهت زیادی با ساختمانهای ساخته شده در شمال تهران دارد و حال آنکه تفاوت زیادی در محتوای بافت مرکزی مشهد با شمال شهر تهران است.
وی اظهار کرد: به نظر می رسد لازم است یک بار دیگر با تکیه بر مواردی چون لحاظ نمودن بارگاه ملکوتی امام رضا (ع)، حفظ ساختمانها و بناهای قدیمی و حتی زیرساخت های قدیمی مانند قنوات و... با نگرش نوین به معماری اسلامی – ایرانی؛ معماری اطراف حرم مطهر رضوی و نهایتا شهر مقدس مشهد بازتعریف شود.
وی گفت: مساله دیگر منظر آسمانی محدوده اطراف حرم مطهر رضوی است که با بررسی تصاویر ماهواره ای و عکس های هوایی می توان دریافت که هیچ توجهی به آن نشده است و حال آنکه ممکن است روزانه هزاران بیننده در سایت های مختلف به سراغ تصاویر حرم مطهر رضوی رفته و جلوه نامناسبی را مشاهده کنند که در شان چنین مکان مقدسی نباشد.
بلندمرتبه سازی در مشهد با ضابطه جدید
بنا به اظهار بسیاری از کارشناسان و متخصصان حوزه معماری و شهرسازی با علم کردن تعدادی نماد در سطح شهر نمی توان از این کلانشهر، یک شهر با معماری اسلامی ساخت لذا شهرداری ناگزیر به اصلاح نگاه و رویه خود در صدور پروانه برای برج سازی هاست.
از آنجا که بخش عمده ای از درآمد شهرداری از محل صدور پروانه های ساخت و ساز حاصل می شود، بلندمرتبه سازی تا حدودی به نفع این نهاد است اما با توجه به منافات داشتن این مقوله با هویت مذهبی شهر و ممنوعیت برج سازی ها پیرامون حرم مطهر، این نهاد به دنبال راهی برای حفظ درآمد با رعایت معماری اسلامی در ساخت و سازهاست.
معاون معماری و شهرسازی شهردار مشهد در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: طرح جامع فعلی مشهد مربوط به گذشته است و سنخیتی با نیازهای امروز ندارد لذا الگوی بلندمرتبه سازی در این شهر تاکنون براساس طرح جامع شهری قدیمی انجام گرفته است.
مهندس محمدرضا حسین نژاد افزود: 70 درصد از درآمدهای شهرداری از محل صدور پروانه و یا تخلفات ساختمانی تامین می شود که طی چند سال اخیر به دلیل رکود در صنعت ساختمان این میزان درآمد به میزان زیادی کاهش یافته است.
وی خاطر نشان کرد: 20 درصد پروانه های صادره پارسال شهرداری مشهد در حوزه ساخت و ساز به بلند مرتبه سازی اختصاص داشت.
وی بیان کرد: بازنگری طرح جامع شهر مشهد از سال 1383 آغاز و دی ماه سال 1393 به شورای عالی شهرسازی و معماری ارسال شد و این طرح اواخر خرداد امسال از سوی این شورا به استانداری خراسان رضوی ابلاغ شده است.
وی اظهار کرد: کلیات طرح جامع جدید شهر مشهد اواخر خردادماه به استانداری خراسان رضوی ابلاغ شد که طبق طرح جامع، طرح پهنه های بلندمرتبه سازی باید توسط شهرداری مشهد تهیه و برای تصویب به کمیسیون ماده پنج و شورای معماری شهرسازی ابلاغ شود.
وی اظهار کرد: طبق طرح جامع جدید ارتفاع بلندمرتبه سازی در این شهر نباید بیشتر از 23 متر باشد اما از آنجا که هنوز کمیسیون ماده پنج، طرح پهنه های بلندمرتبه سازی را تصویب نکرده و تعریف پهنه های بلندمرتبه سازی در سطح شهر مشهد در طرح جامع جدید مشخص و مصوب نشده، بلندمرتبه سازی در این شهر طبق طرح جامع فعلی انجام می شود.
طرح شورای عالی شهرسازی برای بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر
معاون وزیر راه و شهرسازی و دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری نیز گفت: یکی از آشفته ترین نمونه های شهرسازی کشور را می توان در بافت اطراف حرم مطهر رضوی مشاهده کرد.
دکتر حناچی افزود: تاریخچه شهرسازی بافت اطراف حرم مطهر امام رضا (ع) تقریبا به دوره قاجار باز می گردد و اولین مداخلات شهرسازی در دوره قاجار در بافت پیرامون حرم مربوط به منطقه پایین خیابان بود که نهر آب سناباد که از وسط حرم عبور می کرد، پوشانده شد.
وی با بیان اینکه پس از انقلاب اسلامی فصلی نو در معماری و شهرسازی اطراف حرم مطهر رضوی آغاز شد، ادامه داد: پس از انقلاب، بخش عمده ای از امور ساخت و ساز اطراف حرم مطهر امام رضا(ع) به آستان قدس رضوی واگذار شد.
وی افزود: آستان قدس رضوی هم ساماندهی بافت اطراف حرم را در سه سطح صفر، زیر و بخش های بالایی به اجرا درآورد که امروز هم تمام این بخش ها وجود دارد و توسعه هم یافته است.
دکتر حناچی ادامه داد: پس از مدتی اجرای طرح های این منطقه در بخش های خارج از حرم مطهر رضوی با توجه به گستردگی و حساسیت های کار به سه نهاد وزارت راه و شهرسازی، آستان قدس رضوی و شهرداری مشهد واگذار شد تا این سه نهاد با همفکری بتوانند به بهترین نتیجه برسند.
وی بیان کرد: به رغم همه طرح هایی که در این دوره ها اجرا شد، هیچ دیدگاه و طرح جامعی درباره بافت پیرامون حرم مطهر رضوی اعمال نمی شود و با اینکه مشاوران و متخصصان مختلف هم نظرات زیادی می دهند اما در شکل گیری این بافت ها هیچ متخصصی تاثیر چندانی ندارد و اینها مبنای تصمیمات بعدی می شوند.
وی افزود: در حال حاضر هم در اطراف حرم مطهر رضوی بیشترین ترافیک و آلودگی هوا وجود دارد که همه نشأت گرفته از همان تصمیمات است.
دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری گفت: در سال 82 که تا آن زمان هیچ مصوبه جامع و کاملی درباره طرح پیرامون حرم مطهر ارائه نشده بود، طرح بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر برای بررسی های کارشناسی به شورای عالی شهرسازی و معماری ارائه شد.
دکتر حناچی افزود: شورا با ارائه شروطی، کلیات طرح را تصویب کرد که کلیات آن شامل در نظر گرفتن بافت تاریخی و فرهنگی و اجتماعی اطراف حرم مطهر رضوی بود.
معاون وزیر راه و شهرسازی با انتقاد از ساخت و سازهای مرتفع اطراف حرم مطهر رضوی گفت: در حال حاضر اطراف حرم پر از آپارتمان ها و هتل های مرتفع است که بیشترین آن در حرکت از مسیر خیابان شیرازی به سمت حرم، قابل مشاهده است.
وی افزود: این هتل ها و ساختمان ها، بافت فرهنگی و بومی این محدوده را از بین برده و آشفتگی را در این منطقه به وجود آورده اند در صورتی که بر اساس طرح مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری قرار نبود چنین وضعیتی در این منطقه تاریخی و مهم ایجاد شود.
وی تاکید کرد: آشفتگی امروز بافت پیرامون حرم مطهر رضوی نتیجه عدم اجرای قانون و مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری است.
وی افزود: امروز می بینیم که ساختمان ها بدون هیچ ضابطه و قانونمندی در اطراف حرم مطهر ساخته شده اند و باید مشخص شود که چگونه این بناها شکل گرفته اند و چه کسی در بدنه اجرایی مشهد مجوز این ساخت و سازها را داده است.
دکتر حناچی اظهار کرد: در تمامی طرح های شهری و ساخت و سازهای پیرامون حرم مطهر رضوی، باید شان و جایگاه امام رضا (ع) حفظ شود، در طرحی که شورا برای پیرامون حرم مطهر در نظر گرفته بود، قرار بود عنصر مهمی جز معماری صحیح و پیاده سازی فرهنگ بهتر وجود نداشته باشند.
وی افزود: مشخص نیست چگونه باید با خاطیان موضوع شهرسازی آشفته مشهد برخورد کرد؛ ولی نوعی که با مسببان ایجاد معضل در پروژه پدیده برخورد شد؛ می تواند نمونه خوبی برای برخورد با مسببان این موضوع باشد.
دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری بیان کرد: دلیل اکثر این نابسامانی معماری و شهرسازی در شهر مشهد قصور مشاوران در اجرای صحیح وظایف است و آسیب شناسی این موضوع شاید کمک کند به اینکه در آینده این اشتباهات تکرار نشود.
دکتر حناچی با تاکید بر اهمیت نقش دانشگاهیان در طرح های شهری و شهرسازی، خواستار مشارکت هر چه بیشتر این قشر در اصلاح طرح های مختلف شد.
اقدامات اداره کل راه و شهرسازی برای بهسازی معماری مشهد
مدیر معماری و شهرسازی اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: مهمترین مساله ای که همه متخصصان در خصوص معماری هر منطقه بر آن اتفاق نظر دارند، ضرورت صیانت از مواریث تاریخی و تلاش برای حفظ و احیای آن است.
بهاره بزرگمهر افزود: ضرورت انطباق معماری روز با معماری بومی و تقویت مفاهیم و عناصر قابل استفاده و به روز شده معماری بومی نیز از اصولی است که تلاش می شود در طرحهای توسعه شهری جدید منعکس شود.
وی بیان کرد: مهمترین انعکاس آن به لحاظ شکلی را می توان در حدود جرم گذاری، تناسبات و نسبتهای ارتفاع به کف و تناسبات خطوط اصلی زمینه نما و بازشوها، تم رنگ و مصالح متناسب با نمونه های معماری ارزشمند باقیمانده مورد تاکید قرار داد.
وی اظهار کرد: این موضوع در چند نمونه اخیر مربوط به بازنگری طرحهای توسعه شهری انجام شده که امید است به مرور به سایر طرحها نیز تسری یابد.
مدیر معماری و شهرسازی اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی گفت: انجام این طرح در شهرهای کوچکتر با معماری های ویژه، به نسبت شهرهایی که توسعه ساخت و سازهای انبوه و با شکل جدید در آنها بافت متفاوتی را شکل داده، محسوس تر و قابل اجراتر است.
بزرگمهر اظهار کرد: به عنوان مثال در تدوین ضوابط طرح تفصیلی کلات سعی شد تدوین ضوابط ساخت و ساز به گونه ای انجام گیرد که نه تنها منجر به تقویت زمینه حفظ الگوی بومی منطقه شود بلکه ساخت و سازهای جدید متناسب با ضروریات زندگی امروز نیز بتواند مفاهیم و عناصر قابل استفاده و تکرار این ابنیه را بازتولید کند.
وی بیان کرد: به طور قطع ایجاد زمینه مناسب شهرسازی برای بازتولید گونه های معماری متناسب با معماری بومی و اقلیم و فرهنگ هر منطقه، از اصولی است که نمی توان بدون توجه به آن به نتیجه مطلوب در زمینه معماری دست یافت.
وی با اشاره به اقدامات انجام گرفته در اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی برای اصلاح معماری شهری گفت: بازنگری در طرح تفصیلی بافت پیرامون حرم مطهر و بازتدوین ضوابط و مقررات ساخت و ساز در راستای احیای اگوهای ساخت معماری بافت تاریخی مشهد انجام شده که در حال حاضر در دست بررسی است.
بزرگمهر گفت: این طرح طی مراحل تصویب به مراجع قانونی کمیسیون ماده پنج و متعاقبا شورای عالی شهرسازی و معماری ارائه می شود.
وی افزود: طراحی شهری برخی از راسته ها و محلات تاریخی مانند محله کشمیری ها و کوچه باغ حسن خان به عنوان 2 پروژه از طرح های مرتبط با رویداد فرهنگی مشهد2017 توسط این اداره کل انجام شده است.
این مسئول طراحی شهری محورهای منتهی به حرم مطهر، طراحی محور تاریخی ارگ و احیای فضای شهری و آثار تاریخی آن، تدوین برنامه هایی برای تشویق مالکان به حفظ و احیای بناهای تاریخی، تدوین ساز و کار کمیته های سیما و منظر برای ارائه الگوهای ساخت متناسب با ویژگی های بافتهای متفاوت شهر مشهد شامل بافت تاریخی، بافت میانی شهر، محدوده مسکونی ارزشمند معاصر و محدوده های توسعه پیوسته را از دیگر اقدامات برای اصلاح معماری شهر مشهد برشمرد.
اقدام دانشگاهی برای اصلاح معماری شهری مشهد
معاون پژوهشی دانشگاه امام رضا (ع) نیز به خبرنگار ایرنا گفت: در این دانشگاه در رشته های مرتبط با حوزه شهری و معماری اسلامی دانشجویان و اساتید توانمندی وجود دارند که می توانند در معماری اسلامی شهر مقدس مشهد تاثیرگذار باشند.
ابراهیم عوض کننده افزود: با توجه به منشور هفتگانه رهبر معظم انقلاب در حکم تولیت آستان قدس رضوی و تاکید بر اهمیت معماری اسلامی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی، ایجاد مرکز پژوهشی تحت عنوان 'پژوهشکده تحقیقات شهرسازی و معماری اسلامی' در این دانشگاه دنبال می شود.
وی بیان کرد: در قالب این پژوهشکده، کارگروه هایی ایجاد می شود که تمرکز یکی از این کارگروه ها مربوط به مناطق محروم شهر مشهد است.
وی اظهار کرد: بسیاری از بافت های فرسوده شهر مشهد از بعد معماری و شهرسازی نیازمند توجه جدی اند و این پژوهشکده بهسازی بافت های فرسوده، مناطق محروم و بافت حاشیه شهر و همچنین توانمندسازی ساکنان آن را در قالب کارگروه ها و کمیته های مختلف پیگیری می کند.
معاون پژوهشی دانشگاه امام رضا (ع) گفت: این پژوهشکده با تعیین اهداف، برنامه ها و راهبردهای ترمیم معماری اسلامی شهر را در قالب پروژه های تحقیقاتی خود با همکاری دانشجویان و اساتید در سطح شهر مشهد بویژه نقاط محروم آن دنبال خواهد کرد.
عوض کننده اظهار کرد: یکی از کمیته های خاص این پژوهشکده که هم در گروه پژوهشی شهرسازی و هم در گروه پژوهشی معماری فعالیت خواهد داشت، معماری و شهرسازی بافت پیرامون حرم مطهر را دنبال می کند.
وی بیان کرد: بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی سرمایه معنوی، اجتماعی و فرهنگی است که امید است این دانشگاه بتواند از طریق برگزاری نشست ها و پروژه های کاربردی؛ بررسی و رفع نقص پروژه های موجود و بررسی دیدگاه های افرادی که در این حوزه صاحب نظر هستند؛ طرح هایی برای ترمیم این بافت ارائه کند.
وی گفت: پژوهشکده تحقیقات شهرسازی و معماری اسلامی دانشگاه امام رضا (ع) به محض کسب مجوز لازم از وزارت علوم، سه گروه پژوهشی در حوزه های فرهنگ و هنر، معماری اسلامی و شهرسازی اسلامی را فعال می کند تا به عنوات مشاور دانشگاهی از طریق تحقیق و طرحهای پژوهشی بتوان با سازمان هایی مانند شهرداری، استانداری، سازمان اوقاف و حتی آستان قدس رضوی وارد مذاکره شده و به ساماندهی وضع موجود مشهد کمک کرد.
